كوردی عربي ک.بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×
كه‌یوان ئازاد 05/02/2025

ئافرەتی كورد لە سەدەكانى ناوەڕاستدا

165

ب- ڕۆڵ و پێگەی ئافرەتانی كورد لە سەدەكانی ناوەڕاستدا

كاتێك دەمانەوێت ڕۆڵ و خۆڕاگریی ئافرەتانى كورد لەو قۆناغەدا دیاری بكەین، بە ناوی چەندین ئافرەتی كوردی بەتوانا دەگەین. ڕاستە ژمارەی ئەوان لە ئاست سەردەمەكە و زۆریی ڕووداو و ململانێ سیاسییەكان و تەنانەت پیاوەكان، زۆر نەبووە، بەڵام بەو پێگەی لەو قۆناغەدا بە ئافرەتان درابوو، گرنگ و بایەخدار بووە. جارێ بەر لە هەر شتێك پێویستە ئاماژە بەوە بكەین، كە ئافرەتانی كورد بە باجی گەورەوە چوونە نێو ئەو قۆناغە مێژووییە. هەر لەو دۆخەی بە هاتنی سوپای عەرەبی ئیسلامی بۆ ناوچە كوردییەكان دووچاریان هات و بەشێكیان لە خوێندا دران و بەشێكی دیكەیان بە كەنیزەك گیران! تا بەو دۆخەی لە ململانێ سیاسییەكان دووچاریان هات. وەك ئەوەی (نافیعی كوڕی ئەزرەقى خەواریجی) لە تۆڵەی ئەو شكستەی لە ساڵی (67ك/ 686ز) و لە ناوچەی خوزستان لەبەرامبەر هێزەكانی دەوڵەتى خەلافەتى ئومەوی دووچاریان هات، دەستى دایە كۆمەڵكوژیى دانیشتوانی ناوچەكە. لەو نێوەندەشدا، جیاوازیی لەنێوان ژن و منداڵ و پیاودا نەكرد. بەوپێیەشی ناوچەی خوزستان كەوتبووە خۆرئاوای ئێران و چەندین بنەماڵەی كوردی لێ بوو، بۆیە لەو كۆمەڵكوژییەی (نافیع)دا، چەندین ئافرەتى كورد كرانە كەنیزەك و بوونە قوربانیی سیاسەتە چەوتەكانی ئەو سەركردەیەی خەواریج و باجى پیاوى هۆز و خێڵەكانى خۆیان دا. ئەو باجدانەی ئافرەتانی كوردیش بەدرێژایی شەڕ و ململانێكانی دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی لەگەڵ نەیارەكانیان بەردەوام بوو. دواتر شەڕی ئومەوییەكان لەگەڵ بنەماڵەی عەباسی، بێ زیان نەبوو. بەتایبەت دوای ئەوەی بەرەی سەرەكیی شەڕەكانیان و گەیشتنی عەباسییەكان بە ناوەندی دەسەڵاتی ئومەوی لە شاری (دیمەشق) لە ناوچە كوردییەكانەوە سەرچاوەی گرتبوو. دەبوایە بەو ناوچە كوردییانەشدا بگەنە پایتەختی ئومەوییەكان. هەربۆیە هەزاران ئافرەتی كورد، لەپاڵ پیاوەكانیان، بوونە قوربانیی ئەو شەڕانە.
كاتێكیش دەوڵەتی خەلافەتی عەباسی دامەزرا، بەهۆی نزیكیی لە خاكی كوردستان و مەڵبەندە كوردییەكان، ئافرەتانی كورد بێ باج نەبوون. ئەمەو جگە لەوەی ڕۆڵیشیان لەنێو ڕووداوە سیاسییەكان و كۆمەڵگای ئەو سەردەمە كەم نەبوو. بەتایبەت، دوای دەركەوتنی دەسەڵاتە كوردییەكان. لەم بوارەشدا نابێت ڕۆڵی (ست ئەلناس كچی میر سەعیدی مەروانی) نادیدە بگیرێت، كاتێك باجی شەڕ و ململانێكانی (ناسڕ ئەلدەولەی مەڕوانی) مێردی دا، كەچی بەو حاڵەشەوە لەگەڵی مایەوە و بەجێی نەهێشت، تا كۆچی دوایی كرد. تەنانەت دوای مردنیشی، گومەزەیەكی گەورەی لەسەر گۆڕەكەی بۆ دروست كرد و پارەیەكی زۆری بەخشییە كەسانی هەژار، بەهۆی كۆچی دوایی مێردەكەیەوە. هەموو ئەوانەش بۆ ئەوە بوو، تا ناوی مێردەكەی وەك میری دەوڵەتی مەڕوانی بە زیندوویی بمێنێتەوە.
(شوهدەى كچى ئەبو نەسڕ ئەحمەدى كوڕى فەرەجى دەینەوەرى (574ك/ 1178ز) وەك هۆنەرەوانێكى سەركەوتوو دەر كەوت. ئەو ئافرەتە كوردەی سەرەڕاى سەركەوتنی لە بوارەكەیدا، سەرنجى (موقتەفى بیلا)ی خەلیفەى عەباسی ڕاكێشا و بانگهێشتی بەغدای كرد، تا گوێ لە هۆنراوەكانی بگرێت. ئەوەش كاریگەریی ئافرەتێكی كورد بوو بەسەر خەلیفەیەكی عەباسییەوە.
(زومورد خاتوون كچى نەجمەدین ئەیووب/616ك/ 1299ز)ی خوشكى سەڵاحەددینى ئەیووبیش، (دوو) خوێندنگاى لە شارى (دیمەشق) بە ناوەكانی (الشامیە البرانیە و الشامیە الجوانیە) دروست كرد، تا خزمەت بە بواری فێركردن و پەورەدەی منداڵان و خەڵكی شارەكە و دەوروبەری بكات. لەو خوێندنگایەشدا چەندین مامۆستاى بەتوانای لە ناوچە جیاجیاكانی سنووری دەسەڵاتی براكەی (سوڵتان سەڵاحەددینی ئەیووبی) بۆ هێنا، تا وانەی تێدا بڵێنەوە. لەوانە (قازى بەهائەدینى كوڕى شەداد) و (عیلمەدین قەیسەر كوڕى ئەبى قاسم). هەروەها (رەبیعە خاتوون)ى خوشكیشی هەر لەو شارە (خوێندنگای حەنابلە)ی لە گەڕەكی (ساڵحییە) دروست كرد. ئەو كارەشی بۆ ئەوە بوو، تا خزمەت بە پەیڕەوانی حەنەبەلی بكات، گرنگی و بایەخی ئەو خوێندنگایەش لەوەدا بوو، كە ڕێبازی ئایینی فەڕمیی دەوڵەتی ئەیووبی، (ڕێبازی شافیعی) بوو، بەڵام خوشكێكی سوڵتانی ئەو دەوڵەتە خوێندنگایەكی بۆ پەیڕەوانی حەنبەلی كردەوە و پشتیوانیی رێبازەكەی كردن. ئەوەش فرەیی رێبازی ئایینی نێو دەوڵەتی ئەیووبی پیشان دا، لەلایەن ئافرەتێكی بنەماڵەی ئەیووبیی دەسەڵاتدارەوە.
لەلایەكی دیكەوە (سەیدە كچی مووسای مارانی/695ك- 1295ز) یەكێك بوو لە ئافرەتە دیارەكانی هۆزی مارانی، كە سەرباری ئەوەی بە (دایكی موحەممەد) ناسرا، شارەزای زانستە ئایینییەكانی ئایینی ئیسلام و فیقهی شافیعی بوو. (خاتوون كچی مەلیك عادلی ئەیووبی) هاوسەری (مەلیك مەنسووڕی ئەیووبی) بوو، كە بە (دایكی موزەفەر) ناسرابوو، كاریگەرییەكی وەهای بەسەر مێردەكەیەوە هەبووە، كە دوای كۆچی دواییكردنی، لەلایەن (مەلیك مەنسووڕ)ی مێردییەوە پرسەیەكی گەورەی بۆ دانرا و بۆ ماوەیەكیش پۆشاكی نیلیی پۆشی، وەك هاوخەمییەك بۆ هاوسەرەكەی.
(زەیفە كچی عومەر)یش خۆڕاگرانە لەپشت سەری مێردەكەی وەستا. تەنانەت كاتێك مێردەكەی بەناوی (موحەممەد ئەربیلی) لە ساڵی (707ك/ 1326ز) هەردوو چاوی كوێر بووە و توانای كاركردنی نەماوە، بۆ ماوەی (14) ساڵ، نەك هەر ئاگاداری مێردەكەی بووە و هەموو هاوكاری و پشتیوانییەكی كردووە، (سێ) كچ و كوڕێكیشی بەخێو كرد و بە كاركردن، بژێویانی دابین دەكرد.
(جەبرییە كچی ئەحمەد كوڕی حەسەن كوڕی مووسەكی هەكاری 783ك/ 1381ز) و خوشكەكەی (فاتیمە 758ك/ 1356ز) لە ئافرەتە دیارەكانی ناوچەی هەكاری بوون لە سەردەمی خۆیاندا.
(فاتیمە كچی حوسێن كوڕی حەسەن) لە ناوچەی لۆڕستانیش، یەكێكی دیكە بوو لە ئافرەتە وتاربێژەكانی سەردەمی خۆی و دەستی دابووە كاری بانگەوازی ئایینی. بەو هۆیەشەوە كاریگەریی لەسەر چەندین ئافرەتی ناوچەكە هەبوو.
ئەوانەی ناومان هێنان، نموونەی چەند ئافرەتێكی كوردی سەدەكانی ناوەڕاست بوون، كە هەریەكەیان لە سەردەمێك و بە شێوەیەكی جیا، ڕۆڵیان لەسەر قۆناغە مێژووییەكە و دەوڵەت و ناوچەكەی خۆیان هەبوو. ڕاستە ئەوان بە ژمارە كەم بوون، بەڵام ئاماژەدان بەو ناوانە، بەڵگەی بوونی ئافرەتی كورد بوون، لە بوارە جیاجیاكانی كایەكانی ژیانی ئەو قۆناغە مێژووییەدا.