كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×
كه‌یوان ئازاد 09/08/2022

كورد لە ململانێ ناوخۆییەكانی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدیدا

72

 

دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی (20) ساڵی لە تەمەنی بەڕێ نەكردبوو، ڕووبەڕووی كۆمەڵێك كێشەی ناوخۆیی بووەوە. كێشەكان بە ئاستێك بوون، نەك تەنیا كۆتایی بە ژیانی خەلیفەی چوارەم (عەلی كوڕی ئەبی تاڵیب/ ڕ.خ) و دەسەڵاتی خەلیفەی پێنجەم (حەسەن كوڕی عەلی/ ڕ.خ) هێنا، بەڵكوو كۆتاییش بە دەسەڵاتی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی هات. بەوەش دەرفەت بۆ بنەماڵەی ئومەوی هاتە ئارا كە بگەنە پایەی دەسەڵات و بۆ ماوەی (89)ی ساڵی داهاتوو، جڵەوی كۆمەڵگای ئیسلامی بگرنە دەست و دەوڵەتی خەلافەت بەڕێوە ببەن.

سەرەتاكانی ئەم كێشەیە كەوتە سەردەمی خەلافەتی (عوسمانی كوڕی عەفان/ ڕ.خ)، ئەوەش كاتێك دەسەڵاتەكەی ڕووبەڕووی چەندین كێشەی ناوخۆیی بووەوە، بەو هۆیەشەوە كوردستانی بندەستی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی و كوردی نێو ئەو دەسەڵاتە كەوتنە نێو ئەو كێشانە. بەتایبەت دوای ئەوەی زنجیرەیەك ڕاپەڕین لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستان سەریان هەڵدا و ڕووبەڕووی ئەو والییانە بوونەوە، كە ڕاستەوخۆ لەلایەن خودی خەلیفەوە دانران و هۆكاری كێشە ناوخۆییەكان بوون.

ئەو كارەی خەلیفەش، كوژرانی خۆی بەدوا هات، كاتێك لە ساڵی (35ك/655ز) لەلایەن پۆلێك ناڕازیی وڵاتی میسڕ لە ماڵەكەی خۆی و لە شاری (مەدینە) و لە كاتی قورئان خوێندندا كۆتایی بە ژیانی هات. بەدوایدا وڵات ڕووبەڕووی قەیرانی گەورە بووەوە، تا گەیشتە ململانێ توند و خوێناوی لەنێوان (عەلی كوڕی ئەبی تاڵیب) و نەیارانی.

یەكەم ململانێش كەوتە نێوان خەلیفە و (عائشەی كچی ئەبووبەكری سدیق ر.خ) و هاوكارانی (زوبێری كوڕی عەوام و تەڵحەی كوڕی عوبەیدوڵا) لە ساڵی (36ك/656ز) و لە شەڕی (جەمەل)ی نزیك بەسڕە. شەڕەكەش بە سەركەوتنی خەلیفە و شكستی (عائیشە) و هاوپەیمانەكانی دوایی هات.

دووەم ململانێش كەوتە نێوان خەلیفە و (موعاویەی كوڕی ئەبی سوفیان)، والیی شام لە بنەماڵەی ئومەوی لە ساڵی (36ك/656ز) و لە شەڕی (سەفین)، كە شەڕەكە بە رێككەوتن دوایی هات و (دادوەری)ی لێ كەوتەوە. لێكەوتەی ئەو ڕووداوەش دابەشبوونی كۆمەڵگای ئیسلامی بوو بۆ (سێ) بەرە. بەرەی لایەنگرانی خەلیفە (عەلی كوڕی ئەبی تاڵیب/ ڕ.خ)، كە دواتر بە (پەیڕەوانی شیعە) ناسران. بەرەی لایەنگرانی والیی شام (موعاویەی كوڕی ئەبی سوفیان)، كە دواتر بە (پەیڕەوانی سوننە) ناسران. هەرچی بەرەی سێیەمە، بە (كۆمەڵی خەواریج) ناسران، چونكە ئامادە نەبوون، ملكەچی هیچ یەك لە خەلیفەی ڕاشدی و والیی شام بن.

لەنێو ئەو دۆخەدا، دواجار خەلیفە (عەلی كوڕی ئەبی تاڵیب/ ڕ.خ) بەناچاری و لەپێناو گەڕانەوەی یەكڕیزی بۆ كۆمەڵگای ئیسلامی، شەڕی كۆمەڵەی خەواریجی لە ناوچەی (نەهرەوان) و لە ساڵی (38ك/658ز) كرد. ئەو شەڕەش سەرباری ئەوەی شكستی بە كۆمەڵی خەواریج هێنا، بەڵام ئەوانی لە گۆڕەپانی سیاسی دوور نەخستەوە، بەڵكوو بەرەو ناوچەی شارەزوور ڕاپێچی كردن و لەوێ كۆ بوونەوە.

بەو ڕووداوەش ناوچەیەكی كوردستان نەك هەر بووە مۆڵگەی كۆمەڵێكی ئیسلامیی ناڕازی لە دەوڵەت و خەلیفە، بەڵكوو ناوچەیەكی كوردستانیشی كردە ناوچەیەكی نەیاری دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی و تەنانەت والیی شام. لێرەوەش ناوچەی شارەزوور وەك ناوچەیەكی كوردان، بووە مەڵبەندی (چوار) بەرەی دژ بە یەك. بەرەیەك بوونە پشتیوانی كۆمەڵی خەواریج، بەو هیوایەی تۆڵەی خۆیان لە دەوڵەتی خەلافەت و فەرماندەكانیان بكەنەوە، كە پێشتر لە سیاسەت و كاری بەرپرسانی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی ڕازی نەبوون.

بەرەی دووەمیش دژی كۆمەڵەی خەواریج وەستان و پشتیوانییان لە خەلیفەی ڕاشدی و دەسەڵاتەكەی كرد. بەرەی سێیەمیش بێدەنگییان لە ڕووداوەكان هەڵبژارد و خۆیان تێكەڵی ئەو كێشمەكێشە سیاسییە نەكرد. بەرەی چوارەمیش ئەوانە بوون، كە باوەڕیان بە ئایینی ئیسلام نەهێنا و لەسەر ئایین و باوەڕی پێشووی خۆیان مانەوە. ئەو ڕووداوانەش تەنیا ناوچەی شارەزووی نەگرتەوە، بەڵكوو سەرجەم ناوچە كوردییەكانی نێو دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدیی گرتەوە.

هەرچی كۆمەڵگای كوردی و ناوچە كوردییەكانە بۆ (پێنج) بەرەی دژ بە یەك دابەش بوون. (چوار) بەرەیان لەوانە بوون كە موسڵمان بوون و باوەڕیان بە ئایینی ئیسلام هێنابوو. لەنێو ئەوانیش بەرەیەك لەگەڵ دەوڵەتی خەلافەت مانەوە، كە كوردی ناوچە جیاجیاكانی كوردستانی گرتەوە، جگە لە ویلایەتی شام. بەرەی دووەمیش، كە كوردەكانی خۆرئاوای كوردستانی بندەستی ویلایەتی شامی دەوڵەتی خەلافەت بوون، پشتیوانییان لە والیی شام و بنەماڵەی ئومەوی كرد، چونكە ئاسایش و ئاوەدانی بۆ ویلایەتەكە و ناوچەكانیان بەدەست هێنابوو.

بەرەی سێیەمیش پشتیوانییان لە كۆمەڵەی خەواریج كرد، چونكە بە هێزێكی نوێوە هاتە مەیدان و وەك ڕەوتێكی ئایینی نوێ دەركەوتن و دژ بە دەوڵەتی خەلافەت وەستان. بەرەی چوارەمیش ئەوانە بوون، كە خۆیان لەو ڕووداوە سیاسییە دوورەپەرێز گرت و تێكەڵ بەو كێشمەكێشە سیاسییە نەبوون. هەرچی بەرەی پێنجەمە، ئەوانە بوون، كە موسڵمان نەبوون و باوەڕداری ئایینەكانی (ئێزدی، كاكەیی، جوو، زەردەشتی، مەسیحی، مانی، مەزدەكی) بوون.

لێرەوە كۆمەڵگای كوردی لەسەر خاكی كوردستان و دەرەوەی، لەبری ئەوەی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی كۆیان بكاتەوە و كاروبارەكانیان بۆ بەڕێوە ببات، بۆ (پێنج) بەرەی دژ بە یەك دابەشی كردن. ئەو دابەشكردنەش بۆ قۆناغەكانی داهاتوو درێژەی كێشا. بە ئاستێك، كە ئەگەر پەرتەوازەتری نەكردبن، كۆی نەكردنەوە. هەر بۆیە یەكەمین دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی نەیتوانی ئەو پەیامە بگەیەنێت، وەك لە هاتنی بۆ كوردستان و ناوچە كوردییەكان هەڵی گرتبوو!