كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×

ئاخۆ تایوانییەکان خۆیان بە چینی دەزانن؟

حكوومەتی چین سەردانیكردنی نانسی پێلۆسی، سەرۆكی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بۆ تایوان بە مەترسی بۆ سەر وڵاتەكەی دەزانێت، بۆیە ئیدانەی دەكات. لە ماوەی 25 ساڵی ڕابردووشدا، ئەمە یەكەم سەردانیكردنی بەرپرسێكی باڵای ئەمریكایە بۆ تایوان، چینیش تاوەكوو ئێستا پێی وایە تایوان یەكێكە لە ویلایەتەكانی وڵاتەكەی.

تایوان خاوەنی دەستووری خۆیەتی، بە شێوەیەكی دیموكراتییانە سەرۆكی خۆیان هەڵبژاردووە و وەكوو وڵاتێكی سەربەخۆ دەناسرێت. بەڵام (Xi jinping)، سەرۆكی چین، پێی وایە پێویست دەكات هەموو ویلایەتەكانی چین یەك بگرنەوە كە مەبەستی تایوانە و هەڕەشەش دەكات كە بۆ ئەو ئامانجەیان پێویست بكات هێز بەكار دەهێنن.

ئاژانسی (BBC)ی توركی بەدواداچوونێكی وردی لەبارەی تایوانەوە كردووە، لەڕووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و پێكهاتەکەیەوە.

تایوان دەكەوێتە كوێوەوە؟

تایوان دوورگەیەكە دەكەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی چین، 100 میل لە وڵاتی چینەوە دوورە، بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، تایوان زۆر زۆر گرنگە، چونكە یەكەم دوورگەیە كە دەكەوێتە بەردەم ئەمریكا.

بەگوێرەی شرۆڤەی چەند سیاسییەك، ئەگەر بێت و چین، وڵاتی تایوانی داگیر بكردایە، چین لە وڵاتانی ئەورووپا زۆر زۆر بەهێز دەبوو، بۆ نموونە وەكوو (گوام و هەواوی)، لە دوورەوە دەبووە مەترسی بۆ سەر بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چین دەڵێت ئەگەر تایوان داگیر بكات، بە نیەتێكی ئاشتیانەیە نەك مەترسی بۆ سەر ئەمریكا.

ئایا تایوان هەموو كاتێك جیا بووە لە چین؟

بەگوێرەی سەرچاوە مێژووییەكان، لە سەدەی 17دا، تایوان لەژێر كۆنتڕۆڵی خانەدانی چیندا بووە، بەڵام دوای ئەوەی لە 1895، كاتێك لە شەڕی یەكەمی ژاپۆن و چیندا، ژاپۆن سەركەوتنی بەدەست هێنا، ئیدی دوورگەی تایوان خرایە سەر ژاپۆن.

بەڵام دوای ئەوەی لە جەنگی جیهانی دووەمدا، ژاپۆن دۆڕا، لە 1945 تایوان كەوتە ژێر ڕكێفی چینەوە. هەر دوای ئەوە، شەڕی ناوەخۆ لە چیندا دەستی پێ كرد، شەڕەكەش لە نێوان حكوومەت كە پارتی ناسیۆنالیست لە حكوومەتدا بوون و لەگەڵ پارتی كۆمەنیست بوو و شەڕەكە زۆر بەربڵاو ببووەوە، بۆیە لە 1949، كۆمەنیستەكان بردیانەوە و پەكینی پایتەخیان كۆنتڕۆڵ كرد.

لەو كاتەدا (Chiang Kai_shek) كە سەرۆكی پارتی ناسیۆنالیستی بوو و لەگەڵ هەموو ئەوانەی سەر بەو بوون لە حكوومەتدا و بەرامبەر بە كۆمەنیستەكان دۆڕان، بەرەو تایوان ڕایان كرد و بە درێژایی 10 ساڵ لە تایوان حوكمیان كردووە.

چین، لەو مێژووە بەدواوە باسی لەوە كردووە كە تایوان سەر بە چینە و پێویستە بگەڕێتەوە سەر وڵاتەكەی، تایوانیش هەمیشە گوتوویەتی، لە شۆڕشی 1911 كاتێك دەوڵەتی مۆدێڕن لە چین دامەزرا و هەروەها لە 1949 كاتێك لەسەر دەستی (ماو) كۆماری چین دامەزرا، هیچ كاتێك ئەوان سەر بە چین نەبوونە.

ئەگەرچی تایوان خۆی وەكوو وڵاتێكی سەربەخۆ ناساندووە، بەڵام تەنیا 13 وڵات لە جیهاندا تایوانیان وەكوو وڵاتێكی سەربەخۆ ناساندووە، جگە لە (ڤاتیكانیش)، چونكە هەر وڵاتێك تایوان وەكوو وڵاتی سەربەخۆ بناسێنێت، چین فشاری سیاسیی دەخاتە سەر.

وەزیری بەرگریی تایوان ئاماژە دەدات، لە ماوەی 40  ساڵی ڕابردوودا، پەیوەندیی تایوان و چین بە خراپترین بواردا تێپەڕ دەبێت.

ئایا تایوان دەتوانێت بەرگری لەخۆی بكات؟

چین دەیەوێت بە شێوەیەكی مەدەنیانە تایوان بخاتەوە سەر وڵاتی خۆی، بەڵام ئەگەر بگاتە ئەو ئاستەی كە بە شێوەیەكی سەربازی ڕووبەڕووی تایوان ببێتەوە، چین لەڕووی سەربازییەوە زۆر زۆر لەپێش تایوانە.

ئەگەر بێت و ئەمریكا نەبێت كە پشتگیریەكی تەواو لە تایوان دەكات، چین لەڕووی سەربازییەوە لەپێش هەموو ئەو وڵاتانەیە كە لە ناتۆدان و چەكی قورسیان هەیە. لەڕووی تەكنەلۆژیای سەربازییەوە، چین تەنیا نەیتوانیوە پێش ئەمریكا بكەوێت.

دەكرێت نموونەی چەند چەكێك وەربگرین و لەگەڵ تایواندا بەراوردی بكەین:

چین خاوەنی 3227 فڕۆكەی جەنگییە، بەڵام تایوان خاوەنی 650 فڕۆكەیە. چین خاوەنی 59 كەشتیی سەربازیی ژێر دەریایە، بەڵام تایوان خاوەنی 4 كەشتییە. چین خاوەنی 5400 تانكە، بەڵام تایوان 650 تانك.

چین خاوەنی نۆ ملیۆن و 65 هەزار سەربازی وشكانییە، بەڵام تایوان خاوەنی 94 هەزار سەربازی وشكانییە. ئەمانە چەند جیاوازییەكی كەمی سەربازیی نێوان ئەو دوو وڵاتەیە تا خوێنەر بەرچاوی ڕوون بێت، كە تایوان و چین لەڕووی سەربازییەوە چەند جیاوازییان هەیە.

شارەزایانی سەربازی پێیان وایە، ئەگەر چین هێرش بكاتە سەر تایوان، تایوان تەنیا دەتوانێت هێرشەكە بۆ ماوەیەكی كەم لاواز بكات، یاخود كەم بكاتەوە، ئەویش بەهۆی ئەو چەك و سەربازانەی هەیەتی، تا ئەو كاتەی لە دەرەوەی تایوان هاوكاری سەربازییان بۆ دێت و ئەو هاوكارییەش تەنیا لە ئەمریكاوە دەگاتە تایوان.

بەڵام ئەمریكا تاوەكوو ئێستا ستراتیژییەتی خۆی بەرامبەر بە تایوان ڕانەگەیاندووە و نازانرێت ستراتیژییەتی ئەمریكا چییە لە ئەگەری هێرشی چین بۆ سەر تایوان.

ئایا بارودۆخ بەرەو خراپی دەچێت؟

لە 2021دا، چین بە یەك لایەنە ڕایگەیاند، كە هەر فڕۆكەیەكی بیانی بەسەر تایواندا بفڕێت ئێمە وای دەبینین كە پێشێلی خاكی چین كراوە، هەروەها فڕۆكەی سەربازیشی بۆ ئەو شوێنانە نارد كە تایوانەوە نزیكە و چەندین جار پێشێلی خاكی تایوانی كردووە.

بەگوێرەی ئەو ڕاپۆرتەی تایوان بۆ ڕای گشتی بڵاوی كردەوە، لە ماوەی یەك ڕۆژدا، چین 56 جار خاكی تایوانی پێشێل كردووە.

تایوان بۆچی ئەوەندە گرنگە؟

تایوان لەڕووی ئابوورییەوە زۆر زۆر گرنگە، چونكە لەڕووی بەرهەمهێنانی كۆمپیوتەر و تەلەفۆن و سەعاتەوە، تیمێكی گەورە لەو وڵاتە كاری لەسەر دەكەن و بۆ جیهانی دەنێرن.

بەگوێرەی ئەو لێكۆڵینەوەیەی كراوە، تەنیا یەك كۆمپانیای تایوان بەناوی (TSMC)، نیوەی جیهانی داگیر كردووە لەڕووی ئەو بەرهەمانەی باس كرا، واتە نیوەی كۆمپیوتەر و تەلەفۆن لەوێوە بەرهەم دەهێنرێت، ئەمەش قورساییەكی گەورەی ئابوورییە.

ئەگەر بێت و چین، تایوان داگیر بكات، لەڕووی پیشەسازییەوە دەبێتە یەكەم وڵاتی جیهان كە بەرهەمی ئەلكتڕۆنی ڕەوانەی دەرەوە بكات.

ئەوەی ماوەتەوە باس بكرێت، زانكۆی (Chengchi) لە تایوان، لە 1990ـوە خەریكی ڕاپرسییە و لە هاووڵاتیان دەپرسێت، ئایا خۆت بە چینی، یان تایوانی دەزانیت؟ وەكوو ئەوەی ئەو زانكۆیە بڵاوی كردووەتەوە، لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا، زۆربەی تایوانییەكان خۆیان بە تایوانی دەزانن و ڕەتی دەكەنەوە چینی بن.