كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×
كه‌یوان ئازاد 15/05/2022

كوردستان و كورد لە قۆناغی مێژووی سەدەكانى ناوەڕاستدا

62

هۆكارەكانی بڵاوبوونەوی ئایینی ئیسلام لە كوردستاندا

ا. هۆكارە سیاسییەكان

كاتێك دەمانەوێت لەو هۆكارانە بڕوانین، كە ڕۆڵیان لە بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام لە كوردستاندا بینی، یان ئاسانكارییان بۆ گەیشتنی ئەو ئایینە و سوپای عەرەبی ئیسلامی بۆ كوردستان كرد، ناكرێت هۆكاری سیاسی نەخەینە پێشەوەی كۆی هۆكارەكان و لە ماوەیەكی كەمدا دەستیان بگاتە گوند لەدوای گوند و شار لەدوای شاری كوردستان و داگیری بكەن. یەكەمین لایەنی ئەم هۆكارەش، نەبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆ و دامەزراوەی كوردی، یان كوردستانی بوو، لەسەر خاكی كوردستان، تا وەك دەوڵەت ڕووبەڕووی سوپای عەرەبە موسڵمانەكان بێتەوە.

واتە كاتێك زنجیرەیەك سوپای یەك لەدوای یەك گەیشتنە دەروازەكانی كوردستان، دەوڵەت و دامەزراوەیەكی كوردستانی نەبوو، ئەو خاكە بەڕێوە ببات و بە سوپایەكی بەهێز و تۆكمەوە، بەرگری لە خەڵك و خاكەكەی بكات. بەپێچەوانەوە، كۆی خاكی كوردستان لەو كاتەدا بەسەر (سێ) زلهێزی سەردەمەكەدا دابەش كرابوو، ئەوانیش هەردوو ئیمپراتۆڕیی (ساسانی و بێزەنتی) و (دەوڵەتی ئەرمەنستان) بوون.

بەشەكانی باشوور و خۆرهەڵاتی كوردستان كەوتبوونە ژێر قەڵمڕەوی ئیمپراتۆڕیی ساسانی. هەرچی بەشەكانی باكوور و خۆرئاوای خاكی كوردستانیشە، كەوتبووە ژێر قەڵمڕەوی ئیمپراتۆڕیی بێزەنتی. بەشێكی باكووری خۆرهەڵاتی كوردستانیش، لە بندەستی دەوڵەتی ئەرمەنستاندا بوو. ئەو دۆخەش سەرباری ئەوەی خاكی كوردستانی دابەش كردبوو، كۆمەڵگای كوردەوارییشی دابەش و پەرتەوازە كردبوو، كە كۆكردنەوە و رێكخستنەوەیان كارێكی ئەستەم و مەحاڵ بوو.

هەر بۆیە كاتێك سوپای عەرەبی ئیسلامی لە چەند بەرەیەكەوە گەیشتنە سنوورەكانی باشووری كوردستان، لەبری خودی كورد و ئەو دەوڵەتە كوردستانییەی بوونی نەبوو، هەردوو ئیمپراتۆڕیی ساسانی و بێزەنتی ڕووبەڕووی بوونەوە. بەوەش سوپای ئیمپراتۆڕیی ساسانی بووە پارێزەری سنوورەكانی باشووری و سوپای ئیمپراتۆڕیی بێزەنتی بووە پارێزەری سنوورەكانی خۆرئاوای.

لێرەوە كاتێك سوپای عەرەبی ئیسلامی لە باشووری خاكی عێراقی ئێمڕۆوە گەیشتنە باشووری كوردستان، كە هاوكات باشووری خۆرئاوای سنووری ئیمپراتۆڕیی ساسانییش بوو، لەلایەن سوپای ساسانییەكانەوە ڕووبەڕوویان بوونەوە، بەڵام دوای چەند شەڕێكی لابەلا و یەك لەدوای یەك، ساسانییەكان تێك شكان. ئەو شكستانەش شەڕی (قادسییە)ی لە ساڵی (636ز) بەدوای خۆیدا هێنا. ئەنجامی شەڕەكەش جارێكی تر شكستی سوپای ساسانییەكان و سەركەوتنی عەرەبە موسڵمانەكان بوو.

بە جۆرێك، سوپای سەركەوتوو دەستیان گەیشتە شاری (تەیسەفون)ی پایتەختی ئیمپراتۆڕیی ساسانی و داگیریان كرد. بەو ڕووداوەش، دوایەمین پادشای ساسانی بەناوی (یەزدەگوردی سێیەم) ناچار بوو شارەكە بەرەو ناوچەیەكی نادیار بەجێ بهێڵێت و ڕوو لە قووڵایی خاكی ئێران بكات.

سوپای عەرەبە موسڵمانەكان لە پێشڕەوەی نەوەستان، تا دەستیان گەیشتە چەند گوند و شارێكی كوردستان، لەوانە شارەكانی (گوڵاڵە و حولوان). هەر بۆیە (میهرانشا)ی سەرۆك وەزیرانی ئیپمپراتۆریی ساسانی، بۆ بەدەستهێنانەوەی ناوچە لەدەستدراوەكانی، سوپا پەرتەوازەكەی كۆ كردەوە و ڕووبەڕووی سوپای موسڵمانەكان بووەوە.

بەوەش شەڕی (نەهاوەند)ی لە ساڵی (641ز) لەگەڵ خۆیدا هێنا. ئەنجامی ئەو شەڕەش نەك تەنیا بە شكستی سوپای ساسانییەكان دوایی هات، بەڵكوو كۆتایی بە ئیمپراتۆڕیی ساسانی هێنا و لە خاكی عێراق و باشوور و خۆرهەڵاتی كوردستان و بەشێكی خاكی ئێران دەركرا.

هەر بۆیە چیتر كۆسپ لە بەرامبەر سوپای دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی نەما، كە دەستی نەگاتە ناوچەكانی باشوور و خۆرهەڵاتی كوردستان. وەك پێشتریش ئاماژەمان پێ دا و بەو پێیەی ئەو ناوچانە، بەشێك بوون لە قەڵمڕەوی ئیمپراتۆڕیی ساسانی، بۆیە بە ڕووخانی ئەو دەوڵەتە، بە ڕووی سوپای دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدیدا كرانەوە.

هەرچی ناوچەكانی خۆرئاوا و باكووری خاكی كوردستانە، ئەوا دوای زنجیرە سەركەوتنەكانی سوپای عەرەبی ئیسلامی لە شەڕەكانی (ئەجنادین و یەرمووك)ی خاكی شام لە ساڵی (634ز) و گرتنی شارەكانی (حیمس، دیمەشق، حیما، بەعلەبەك و رەقە) دەستیان گەیشتە شارە كوردنشینەكانی (روها، حەڕان، قەنسرين، نوسەیبین، قەرقیسیا، شنگار، میافارقین، ئامەد، ماردین، دارا، ئەرزن، بەدلیس) و گرتیانن. بەو شێوەیەش، بەشێكی زۆری ناوچەكانی خۆرئاوا و باكووری كوردستان بوونە بەشێك لە دەسەڵاتی دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی. بەدوایدا ئایینی ئیسلام لە ڕێگای سوپای عەرەبی ئیسلامییەوە، گەیشتە خەڵكەكەی و شوێنی ئایین و باوەڕەكانی پێشووی گرتەوە.

لەلایەكی دیكەوە، نابێت ئەوەش لەیاد بكەین، كە ئەگەر لای هەندێك مێژوونووس و توێژەر و نووسەر ئیمپراتۆڕیی ساسانی بە دەسەڵاتێكی كوردی، یان كوردستانی ناسرابێت، كە بۆچوونی ئێمە لەو بوارەدا جیاوازە، ئەوا دیسانەوە بۆچوونەكەی ئێمە هەڵە نەبووە، چونكە بە كەوتنی ئەو دەوڵەتە، خاك و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی بوونە بەشێك لەو دەوڵەتەی گرەوەی سیاسی و سەربازی لە ساسانییەكان بردەوە، كە ئەویش دەوڵەتی خەلافەتی راشدی بوو.

هەر بۆیە بە كەوتنی ساسانییەكان و شكستی بێزەنتییەكان لە خاكی شام و دواتر باكووری كوردستان، دەرفەتی زێڕینیان دایە دەست دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدی، كە دەستیان بگاتە بەشەكانی باشوور و خۆرهەڵات و خۆرئاوا و باكووری خاكی كوردستان.