كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×

دەقی وتارەكەی مەسرور بارزانی

سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان رایدەگەیەنێت، ئەرکی ئەوانە بەرگری لەو ئەمانەتە بکەن کە خراوەتە سەر شانیان.

ئەمڕۆ پێنجشەممە 3-3-2022، مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا، تیشکی خستە سەر بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق لە دژی نەوتی کوردستان، مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان و دوایین پێشهاتەکانی عێراق و ناوچەکە.

مەسرور بارزانی رایگەیاند: بەپێی دەستوور دەبوایە ئەنجوومەنی باڵای فیدراڵی پێک بهێندرێت، بەڵام پێک نەهێنراوە و بە پێویستی زانی هەموو ماددە دەستوورییەکان وەک خۆی جێبەجێ بکرێن.

دەقی وتەکانی مەسرور بارزانی:

بەیانیتان باش، زۆر بەخێر بێن

ئەمڕۆ پێویست بوو ئەم كۆنفرانسە رۆژنامەوانییە لەسەر هەندێك بابەت بكەین كە كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر بارودۆخی هەرێمی كوردستاندا هەیە. دەمەوێ هەندێك بابەت نیشانی ئێوەی خۆشەویست و خەڵكی خۆشەویستی هەرێمی كوردستان و عێراقیش بدەم.

لەوەوە دەست پێدەكەم كە لە ١٠ی ٧ی ٢٠١٩، ئەو ڕۆژەی كە سوێندی یاساییم خوارد كە بەرگری لە هەموو مافە دەستوورییەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستان بكەم، بە هەمان شێوە، هەموو بەرپرسانی تریش لە سەرۆكایەتیی هەرێم، لە پەرلەمان، لە ئەنجوومەنی وەزیران، وەزیرە بەڕێزەكان و ئەندامانی پەرلەمان، هەموویان ئەم سوێندە یاساییەیان خواردوە. ئێستاش دەبینین كە چەندین مافی دەستووریی خەڵكی هەرێمی كوردستان پێشێل كراون و پێشێل دەكرێن، بۆیە ئەركێكی دەستووری و یاسایی ئێمەیە ئەو ئەمانەتەی كە كەوتۆتە سەرشانی ئێمە، پێویستە بەرگری لێ بكەین و بەرگری لە مافەكانی خەڵكی خۆمان بكەین.

من دەستووری عێراق بە هەرسێ زمانی عەرەبی و كوردی و ئینگلیزیم لەلایە، زۆر بە چڕی هەموو بڕگەكانیم جارێكیتر خوێندۆتەوە، هەر لەسەر ئەمە چەندان بڕگەی جێبەجێ نەكراون یاخود پێشێل كراون.

من بۆ ئەوەی بیرتان بێنمەوە، ناچمە ناو وردەكاریی ماددەكان، بەڵام بۆ بیرهێنانەوە، ماددەی ٤٤ و ٦٥ی دەستوور باسی دامەزراندنی ئەنجوومەنی فیدراڵی دەكات، بەڵام تائێستا ئەم ئەنجوومەنە پێكنەهاتووە كە ئەمە یەكێكە لەو خاڵە گرنگە دەستوورییانەی بۆ پاراستنی مافی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی كە وەكوو هەرێم پێك نەهاتوون.

دانەمەزراندنی ئەم ئەنجوومەنە كاریگەری لەسەر زۆربەی ئەو كێشانە هەبووە كە كەوتوونەتە نێوان پارێزگاكان و هەرێمەكان لەگەڵ حكوومەتی فیدرالی. بۆیە پێویستە، بۆ ئەوەی رێز لە دەستوور بگیرێت، ئەو ماددە دەستوورییانەی هاتوون، هەموویان وەك خۆیان جێبەجێ بكرێت، وەنەبێت ئەگەر لە بەرژەوەندیی لایەنێك بێت، ماددەیەكی دەستووری جێبەجێ بكرێت، ئەگەریش لە بەرژەوەندیی لایەنێك نەبێت، ئەوا نادیدەی بگرن.

هەروەها لە بابەتی نەوت و غاز كە لەم دواییە بریاری ئەو دادگایەی كە بە ناوی دادگای فیدرالی بڕیارێكی دەركردووە، دەمەوێ تۆزێ زیاتر لەسەر ئەمە باس بكەم. ماددەكانی ١١٠ و ١١١ و ١١٢ و ١١٥ هەریەكێك بە شێوەیەك باسی ئەم ماددانە دەكات. لە ماددە ١١٠ باسی هەموو دەسەڵاتەكان، دەسەڵاتی فیدرالین باس دەكات، هەرچی لەو ماددەیەدا نەهاتبێت، كەواتە دەسەڵاتی هەرێمەكان یاخود پارێزگاكانە. ماددەی ١١١ باسی ئەوە دەكات كە نەوت و غازی عێراق هی هەموو خەڵكی عێراقە بە هەموو پارێزگا و هەرێمەكانیشەوە، بەڵام بەهیچ شێوەیەك باسی ئەوە ناكات كە نەوت و غاز موڵكی حكوومەتی فیدرالییە، ئەمە بابەتێكی دەستوورییە. لە ماددە ١١٢ دیسان باسی ئەوە دەكات كە چۆن ئیدارەی دۆسیەی نەوت و غاز دەكرێت. لە ماددەی ١١٥ باسی ئەوە دەكرێ كە هەرچی دەسەڵاتی فیدرالی نییە، دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەكان و پارێزگاكان.

جگە لەمانە ماددەی ١٢٢ی دەستوور هەیە كە باسی قەرەبووكردنەوەی خەڵكە تاوانلێكراوەكە دەكات كە ڕژێمی پێشوو دەرهەق بە خەڵكی عێراق كردوویەتی، بێگومان خەڵكی كوردستان زیاتر لە هەموو لایەنێك زیانی بەركەوتووە، لە كیمیاباران و ئەنفال و وێرانكردن و خاپووركردنی گوند و شار و شارۆچكەكان، تاوەكوو ئێستاش ئەم ماددە دەستوورییە نەچۆتە باری جێبەجێكردن و قەرەبووی كەسوكاری ئەنفالكراوان نەكراوەتەوە، ئەو زیانانەش قەرەبوو نەكراونەتەوە كە بەهۆی جینۆسایدی خەڵكی ئێمە كەوتوونەتەوە. ئەمەش پێشێلكردنی ماددەیەكی دەستوورییە دەرهەق بە خەڵكی كوردستان.

لە ماددەیەكی دیكەدا (٩٢ی دەستوور) باسی دروستكردنی دادگای دەستووری دەكات، من تۆزێك فراوانتر باسی ئەم بابەتە دەكەم. ئەم دادگا دەستوورییەی ئێستا هەیە، لە سەردەمی یاسای حكوومەتی راگوزەر پێكهێندرا پێش نووسینەوەی دەستوور، دوای ئەوە، ئێمە دەستوورمان نووسییەوە و زۆرینەی خەڵكی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە دەنگی بۆ دا، بەڵام هۆكارێكی سەرەكیی ئەوەی خەڵكی كوردستان پەسەندی ئەو دەستوورەی كرد، ئەو مافانەن كە لەم دەستوورەدا هاتووە، مانای ئەوە نییە ئێمە دەستوورێكمان پەسەند كردبێت، ئامادەبین پێشێلی ئەو مافانە بكرێت كە لەم دەستوورەدا هاتووە. بۆیە ئەو دادگایە لەگەڵ ڕێزم، بەڵام دوای دەنگدان لەسەر دەستوور، دەبوایە بەپێی ماددە ٩٢ی دەستووری، ئەو دادگا فیدرالییە دروست بكرێت، ئەمە نەكرا. چونكە لە ماددە ٩٢ نامەوێ بچمە ناو ناوەڕۆكەكەی، بەڵام تەنیا ماددەكە دەخوێنمەوە بۆ ئەوەی بزانن كە دروستكردنی دادگاكە پێویستە چۆن بێت، دەڵێ: (دادگای فیدرالیی باڵا دەستەیەكی دادوەریی سەربەخۆیە لە ڕووی دارایی و بەڕێوەبردنەوە. دووەم: دادگای فیدرالیی باڵا لە ژمارەیەك دادوەر و پسپۆری فیقهی ئیسلامی و یاساناس پێكدێت. دیاریكردنی ژمارە و شێوازی هەڵبژاردن و كاری دادگاكەیان بە یاسا رێك دەخرێت و بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران).

بەڕێزان نە ئەم یاسایە دەركراوە كە دەبوایە دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر بدەن، نە بەپێی ئەم دەستوورەش رەفتار كراوە. ئەم دادگایە ئەو كاتە دەتوانێت بڕیار لەسەر ماددە دەستوورییەكان بدات كە خۆی بە شێوەیەكی دەستووری پێكهاتبێت. بۆیە ئێمە داوا لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دەكەین، هەوڵی دروستكردنی دادگای فیدرالی بەپێی ڕێكارەكانی دەستوور بدات، بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوەیەكی بێلایەن بڕیار لەسەر ئەو كێشانە بدات كە لە دەستووردا هەن و لەوانەیە ببن بە كێشەی بەینی هەرێمەكان و حكوومەتی فیدرال.

لە هیچ بڕگەیەكی دەستووریدا نەهاتووە بڵێت دادگای فیدرالی كە لە كاتی یاسای حكوومەتی راگوزەر دروست كراوە، دەتوانێت بڕیار لەسەر دەستوور بدات. گریمان دەستوورەكە بەو شێوەیەش بێت، ئەم دادگایە بە شێوەیەكی دەستووریش ڕێك بخرێت، هیچ دادگایەك بۆی نییە ماددەیەكی دەستووری بنووسێتەوە، ڕێكاری گۆڕانكاری لە ماددەكانی دەستووردا، لە خودی دەستووردا دیاریكراوە بە چ شێوەیەكە. كەواتە هیچ دادگایەك شەرعیەتی ئەوەی نییە كە ماددە دەستوورییەكان بگۆڕێت. ئەم بڕیارەی ئەمجارە دادگای فیدرالی داویەتی، دژی هەموو بنچینەییەكانی ماددە دەستوورییەكان و ماددەكانی ١١٠ و ١١١ و ١١٢ و ١١٥یە، هیچ دادگایەك ناتوانێت گۆڕانكاری لەم ماددانە بكات، كەچی هاتووە بڕیارێكی پێچەوانەی دەستووری دژی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان داوە، ئەمەش گۆڕانكارییە لە دەستوور و سەندنەوەی ئەو مافەیە لە خەڵكی كوردستان كە چۆن ئیدارەی ئەو دۆسیەیە بدات.

لەبەر ئەوە، ئێمە باسمان كردووە كە ئەم بڕیارە لە كاتێكی زۆر هەستیاردا دراوە، لەوانەیە هۆكاری سیاسی لەپشت بووبێت، هەم لە دەستنیشانكردنی كاتەكە و هەم لە چۆنیەتیی دەرچواندنی بڕیارەكە، بڕیارێكی سیاسییە و بەهیچ شێوەیەك لە بەرژەوەندیی خەڵكی عێراقدا نییە.

ئێمە داوامان كرد لە حكوومەتی فیدرالی كە كاتمان پێبدەن بۆ ئەوەی گفتوگۆ بكەین تاوەكوو بگەینە ئەنجامێك لەسەر بنەماكانی دەستوور بۆ چارەسەركردنی  ئەم كێشانەی كە هەن، بەڵام بەداخەوە ئەم دەرفەتەیان پێ نەداین و بڕیارێكی تاكلایەنە درا، بڕیارەكەش بێلایەن نەبوو، بەهیچ شێوەیەك ناگونجێت لەگەڵ ڕۆح و ئەو بنەما دەستوورییانەی هاتوون.

پشتیان بە یاسایەك بەستووە كە یاسای ١٩٧٦ە لە سەردەمی رژێمی پێشووتر و پێش ڕووخانی ڕژێمی بەعس دەركراوە، ئەم یاسایە بۆ حكوومەتێكی مەركەزی نووسراوە نەك بۆ حكوومەتێكی فیدرالی. بۆچی هەرچی یاسایەكە رەتكراوەتەوە تەنیا دوو یاسا نەبێت، یەكەمیان ئەو یاسایەی پەیوەستە بە بابەتی تەعریب و ناوچە دابڕێندراوەكان، یاسای نەوت و غازیش كە هەردووكی لە بەرژەوەندیی حكوومەتی مەركەزییە و بەهیچ شێوەیەك رەنگدانەوەی حكوومەتی فیدرالی تێدا نییە!

ئێمە دەستوورمان هەیە، دەبوایە هەرچی بڕیارێك بدرێت، پشت بە ماددەیەكی دەستوور ببەسترێت، بۆیە قەبوڵنەكردنی ئەم بڕیارە، ئێمە پشت بە دەستوور دەبەستین، بەپێی ئەم دەستوورە هەڵوێستمان وەرگرتووە.

دواتر دەمەوێ خاڵێكیتریش باس بكەم، لە ساڵی ٢٠٠٧ هەوڵێكی زۆر درا بۆ دەركردنی یاسای نەوت و غازی حكوومەتی فیدرالی، تاڕادەیەك یاسایەكە هەمووی ئامادە كرا و رەشنووسەكەی ئامادەكرا بۆ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت، بەڵام دیسان دەسەڵاتی ئەوكاتی حكوومەتی فیدرالی، قەبوڵی نەكرد یاساكە دەربچێت، پێیانوابوو كە ئێمە دەتوانین بەردەوام بین و بەهیچ شێوەیەك ئەو مافە دەستوورییەی لە دەستووردا بۆ پارێزگا و هەرێمەكان هاتووە، قەبوڵیان نەكرد.

ئێمە ئێستاش داكۆكی لەوە دەكەین كە پێویستە یاسای نەوت و غاز لە بەغداوە دەربچێت و هەموومان بەپێی ئەو پابەندییەی دەستوور دەیخاتە سەر شانی ئێمە، رەفتار بكەین و ئامادەشین، بەڵام بەهیچ شێوەیەك حكوومەتی فیدرالی ئەمەی نەكردووە، خەتای ئێمە نییە.

دوای ئەمە چەندین گفتوگۆ كراوە و ڕێككەوتنیش كراوە لە نێوان هەردوو حكوومەتی بەغدا - هەولێر، كە ئەگەر لە كاتی خۆیدا یاسای نەوت و غاز دەرنەچێت، هەر لایەنێك دەتوانێت بەردەوام بێت و ئەو یاسایانەی بەركارن، كاریان پێ بكات، لە هەرێمی كوردستان یاسایەكمان لە پەرلەمانی كوردستان دەركرد و ئەو یاسایە بوو بە بنەما بۆ ئەوەی هەرچی دۆسیەی نەوت و غازە بەپێی ئەم یاسایە رەفتاری لەگەڵ بكرێت، بۆیە هەموو مامەڵەی نەوت و غاز لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئەم یاسایەیە و بە رێككەوتنیش دەركراوە. بۆیە ناكرێت ئێستا لەبەر هۆكارێكی سیاسی، هەموو ئەو شتانە نادیدە بگیرێت و پشت بە یاسای ١٩٧٦ ببەسترێت و بگوترێ ئەوەی لە هەرێمی كوردستاندا كراوە هەمووی نایاساییە، بە چ پێوەرێك؟ تەنیا لەبەر ئەوەی دادگایەك ئەم بڕیارەی داوە كە ئەم دادگایەش بەپێی رێكارەكانی دەستوور پێكنەهاتووە، كەواتە خۆی دادگایەكی نادەستوورییە، چۆن بڕیار لەسەر شتێكی دەستووری دەدات؟ زیاتر لەمەش ماددەی دەستووریش بگۆڕێت؟

دوای ئەوە، ئێمە چەندین گفتوگۆمان كرد و نیەتی هەرێمی كوردستانمان زۆر بە روونی بە حكوومەتی عێراق گەیاند، بەوەی ئامادەین گفتوگۆ بكەین بۆ ئەوەی بگەین بە رێگەچارەیەكی دەستووری بۆ ئەم دۆسیەیە، چەندین شاند لە هەرێمی كوردستانەوە چوون بۆ بەغدا، هەندێكجار میوانداریی ئەوانمان دەكرد و دەهاتنە هەرێمی كوردستان، هەرچی ژمارە و داتای پێویستە خراونەتە ڕوو كە پابەندییەكانی هەرێمی كوردستان چین و مافی هەرێمی كوردستان چییە؟ ئەركەكانی هەرێم و فیدرال چییە؟ بەراوردی هەمووی كراوە، لە قەرزەكانی كە كەوتوونەتە سەر هەرێمی كوردستان بەهۆی ئەو رەفتارە نادادپەروەرانەی كە حكوومەتی فیدرالی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی كردی، ئامادە بووین بێین لەسەر هەموو ئەو خاڵانە رێك بكەوین، لە ئەنجامدا یاسای بودجەی ٢٠٢١ دەرچوو، بەپێی ئەو یاسایە دەبوایە حكوومەتی عێراق شایستە داراییەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستان بنێرێت، دوای مەقاسەكردنی داهاتەكانی هەرێم لەگەڵ فیدرالی و بزانن چەندی بەر كام لا دەكەوێت، ئەوەی دەمێنێتەوە بۆ هەرێمی كوردستانی بنێرن، لەسەر ئەمەش چەندین بەڵگە و داتامان خستۆتە ڕوو، چاودێریی دارایی فیدرالی هاتۆتە هەرێم، چاودێریی دارایی ئێمە چۆتە بەغدا و چەندین گفتوگۆیان كردووە،  بەوەی داهاتی هەرێمی كوردستان چەندە و داهاتی فیدرالی چەندە و ئیلتزامەكانی هەرێمی كوردستان بەرامبەر بە حكوومەتی فیدرالی چەندە و ئیلتزاماتی حكوومەتی فیدرالیش بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان چەندە، هەموو ئەم شتانەمان لەگەڵ یەكتر بەراورد كردووە، دوای ئەوە خۆیان بڕیاریان دا بەپێی یاسا مانگانە شایستەكانی هەرێمی كوردستان بنێرن. بەپێی یاسای بودجەی ٢٠٢١ی عێراق، خۆیان دانیان بەوەدا ناوە و داوایان لە هەرێمی كوردستان كردووە كە پێویستە ڕۆژانە كەمتر نەبێت لە ٤٦٠ هەزار بەرمیل نەوت نەربهێندرێت و دوای ئەوەش كە نەوتەكە دەفرۆشن، سەرەتا باسی ٢٥٠ هەزار بەرمیلیان دەكرد بدرێتەوە بە حكوومەتی فیدرالی، دواتر گوتیان دەمانەوێ ئەقیامی ٢٥٠ هەزار بەرمیلەكەمان بۆ بنێرن، ئێمەش ئامادە بووین و پابەندیش بووین پێیەوە.

بابەتی دانەوەی ئەقیامی ٢٥٠ هەزار بەرمیلەكە بەم شێوەیە بووە، هەرچی داهاتی هەرێمە بەپێی ئەو نرخەی كە سۆمۆ دایناوە، نرخی چەند بووە، لێمان ببڕن، داهاتەكانی دیكەی نانەوتی كە پابەندیی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە بەرامبەر بە حكوومەتی فیدرالی، لێمان ببڕن، باقیەكەمان بۆ بنێرن، لە ئەنجامدا ئەوان هاتن هەرچەندە كەمترە لە مافی خەڵكی ئێمەش، بەڵام ڕێككەوتین كە مانگانە ٢٠٠ ملیار دینار كە دەكاتە كەمتر لە ١٣٧ ملیۆن دۆلار، بنێرن.

بەڵام بەڕێزان، لە ٢٦ مانگی رابردوو تەنیا ١٢ مانگ ئەو پارەیەیان بۆ ئێمە ناردووە، ١٤ مانگ بەغدا ئەم مافەی خەڵكی هەرێمی كوردستانی نەناردووە، ئەمە هەمووی داتایە.

لە ٢٠٢٢ وا لە مانگی سێ داین، یەك مانگیش حكوومەتی فیدرالی شایستەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستانی نەناردووە. ئینجا دێن دەڵێن بە حیساب هەرێمی كوردستان ئیلتزامی نەكردووە، لە كوێ نەمانكردووە؟ هەرچی داهاتمان هەیە دیارە و لای ئێوەیە، ئەمەتان بڕیوە و هاتوون گوتووتانە تەنیا ٢٠٠ ملیار (كە كەمتریش بووە لە مافی خەڵكی كوردستان) دەنێرین.

ئێمە سواڵكەر نین هەموو مانگێك بچین لە دەرگای بەغدا بدەین، ئەگەر خەڵكی ئەم وڵاتەین، مافێكی دەستووری و یاساییمان هەیە و حكوومەتی فیدرالی پێویستە مافی ئەو خەڵكە بداتەوە، سەرەڕای ئەوەی پێشێلی مافەكانمان كراوە و نەدراوە، دێن هەندێكجار هەواڵی ناڕاست لە شەقامەكانی عەرەبی - عێراقی بڵاو دەكەنەوە بە حیساب هەرێمی كوردستان مافی خەڵكیتر دەخوات. بەڕێزان ئەمە راست نییە، جارێكیتریش دەڵێمەوە هەرێمی كوردستان تەنیا سوودمەند بووە لە ٥٪ی داهاتی گشتیی عێراق ئەو كاتەی پارەمان بۆ دەهات، ٩٥٪ی داهاتی عێراق لای حكوومەتی فیدرالی بووە، چیان لێكردووە؟ كوا نەخۆشخانەكان و قوتابخانەكان و شەقامەكان و پرۆژەكان و ئەو خزمەتگوزارییەی كە خەڵكی عێراق شایستەن پێیانبگات و تا ئێستا پێیان نەگەیشتووە؟ بۆچی خەڵكی كوردستان تاوانبار بكرێن بەوەی كە ئیدارەیەكی سەركەوتووتری هەبووە و بەو ڕێژە كەمەی لەبەر دەستی بووە، توانیویەتی شتێك لێرە دروست بكات. من ناڵێم كەموكوڕیمان نییە، بەڵام لەم كابینەیە هەموو هەوڵێكمان داوە بۆ ئەوەی چاكسازی بكەین و كردووشمانە، لە هەموو سێكتەرەكاندا ئەمەمان كردووە، بەڵام بەداخەوە وەكوو پێویست یان حكوومەتی هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە پەیامەكەی خۆی بگەیەنێت لەو خاڵانەی چاكسازی تێدا كردووە، یانیش زۆر كەس بە مەرامی سیاسی ویستبێتیان تەنیا بابەتە نەرێنییەكان بخەنە ڕوو و هەرچی شتی چاكەیە و بیشاردنەوە.

من نموونەیەكی دیكەتان بۆ دەخەمە ڕوو، لەوانەیە پرسیار دەكرێت كە داهاتی نەوتی كوردستان چۆنە و چۆن مامەڵەمان لەگەڵ كردووە؟ بەڕێزان نەوت لە بازاڕی نێودەوڵەتی گۆڕانی بەسەردا دێت، كەم دەبێ و زیاد دەبێ، بەڵام دەمەوێ بە ڕێژەیەك بیخەمە ڕوو كە چەندە كەم دەبێ و زیاد دەبێ، ڕێژەكەی بەم شێوەیە دەبێت.

زۆرجار دەگوترێت ٤١٠ هەزار بەرمیل نەوت دەفرۆشرێ و ئەمڕۆ نرخی نەوت بووە بەوەندە، ئەی داهاتەكەی لە كوێیە؟ هەندێكجار پەرلەمانتار و سیاسییەكانیش ئەم قسانە دەكەن، ئێمە ڕوونكردنەوەمان داوە بەڵام جارێكیتریش باسی دەكەم، ئەو نەوتەی دەفرۆشرێ چەند بابەتێك لە خۆ دەگرێت، ئەو كۆمپانیایانەی كە كۆنتراكتیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەبووە بۆ دەرهێنانی نەوت، خەرجیی دەرهێنانیان هەیە كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەیانداتەوە، پارەی فرۆشتنی نەوت تەنیا ئەوە نییە كە دەچێت بۆ مووچە، بەشێكی زۆری بۆ ئەو كۆمپانیایانەی كە نەوتەكە دەردەهێنن. بەشێكی پارەكە بۆ گواستنەوەیە و بەشێكیشی دێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی كە هەر هەمووی بۆ مووچە تەرخان دەكرێت.

من وەكوو رێژە بۆتان باس بكەم، بەشێكیشی بۆ دانەوەی بەشێك لە قەرزەكان تەرخان دەكرێت، ٧٪ی پارەكە بۆ دانەوەی قەرزەكان دەڕوات، ٤٣٪ی پارەكە حكوومەت دەیداتەوە ئەو كۆمپانیایانەی نەوتەكە دەردەهێنن، ئەمە گرێبەستی نێودەوڵەتین و هیچیشی لەم كابینەیەدا نەكراون، هەمووی پێشتر كراون، ٩٪ی پارەكە بۆ مافی گواستنەوە دەگەڕێتەوە، ئەمەشتان پێ بڵێم، پێش ئەم كابینەیە لە نێوان ٢٥ تا ٢٨٪ی پارەكە بۆ مووچە دەهاتەوە. لەم كابینەیە دوای چاكسازییەكانی كە كردوومانە، ئێستا ٤١٪ی پارەی نەوت تەنیا بۆ مووچە تەرخان دەكرێت. ئەوەیتر مانای ئەوە نییە كە پارەكە بە فیڕۆ دەڕوات، بەڵكوو ئەویش بۆ ئەو كۆمپانیایانە دەگەڕێتەوە كە نەوتەكە دەردەهێنن و بۆ بابەتی گواستنەوە چونكە خەرجییان هەیە.

جگە لەوە كاتی خۆی نەوتی هەرێمی كوردستان كەمتر لە نرخی سۆمۆ دەفرۆشرا، ئێمە هەر لەم كابینەیە گفتوگۆی زۆرمان لەگەڵ ئەو كۆمپانیایە كرد كە كڕیاری نەوتە، وامانكرد ڕێژەی ئەو جیاوازییەی لە نێوان نەوتی هەرێمی كوردستان و برێن یان سۆمۆیە، كەمی بكەینەوە، كەواتە بە تێكڕا لە هەر بەرمیلێك نەوت، توانیمان دەوروبەری چوار دۆلار بۆ خەزێنەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بگەڕێنینەوە. ئەمانە هەمووی چاكسازین لە بەرامبەر ئەو داهاتەی لە نەوت دێنەوە بەردەستمان.

بەڵام بەڕێزان، من با باسی خاڵێكیتر بكەم، پرسیاری ئەوە دەكرێت، باشە نرخی نەوت ئەوەندە زیاد بووە، بۆچی مووچە كێشەی تێدەكەوێت؟ خەرجییەكانی حكوومەت تەنیا بۆ مووچە زیاترە لە ٦٠٠ ملیۆن دۆلار، بەڵام خەرجیی دیكەشە، دروستكردنی پرۆژەیە و قەرزەكان و خەرجیی دیكەشە، ئەمانە هەمووی دەكەونە سەر شانی حكوومەت، لە داهاتی نەوت كە دێتەوە من باسم كرد، ٤١٪ی دێتەوە، ئەگەر بڵێی بۆ ئەم مانگە پێشبینی دەكرێ ٩٠٠ ملیۆن دۆلارێك بێتەوە، ٤٠٠ ملیۆن دۆلار بۆ مووچە دێتەوە، ئەی ئەوەی دیكە لە كوێ دەهێندرا، ئەوەبوو داهاتی نانەوتیمان هەبوو لە رسومات و باج و داهاتی خاڵە سنوورییەكان، ئێمە لەوەش چاكسازیمان كرد، داهاتی نانەوتیی ناوخۆییشمان زیاد كرد، بەڵام دوای هاتنی كۆرۆنا تۆزێك كێشەی تێكەوت، خەریكبوو ئابووریمان بەرەو بەرزی بروات، بەداخەوە لە هەندێك لە خاڵە سنوورییەكان بێئیلتزامی كرا، ئەم داهاتی خاڵە سنوورییانە بۆ خەزێنەی حكوومەت نەگەڕایەوە.

كەواتە ناكرێ تەسەوری ئەوەمان هەبێت كە نرخی نەوت زیادی كرد، دەبوایە ئەوەی دیكەش وەك خۆی بمێنێتەوە بۆ ئەوەی داهاتی هەرێمی كوردستان زیاد بكات. بەڵام لە لایەك زیاد بكات و لە لایەك كەم بكات، ئێمە دیسان دووچاری هەمان كێشە دەبینەوە.

لە لایەكی دیكەوە حكوومەتی عێراق كە دەبوایە ٢٠٠ ملیارەكە بنێرێت، كە نەینارد ئەمە هەموو كاریگەری دەبێت.

داوای شۆڕكردنەوەی دەسەڵات كرا، من رەزامەندیم دا، بەڵام شۆڕكردنەوەی دەسەڵات بەو مانایە دێت كە دەبێت بەرپرسیارێتیش لە ئەستۆ بگیرێت، گەڕانەوەی داهاتەكان بۆ خەزێنەی حكوومەت بەردەوام بێت بەو داهاتەی پێشووتر هەبووە و جووڵەی بازرگانی و داهات زیاتریش بكرێت، بەڵام بەداخەوە لەلایەكەوە نرخی نەوت زیاد دەكرێت، بەڵام لە لایەكەوە داهاتەكانی ناوخۆیی بەرەو كزی دەچن، ئەو ئیلتزامەی پێویستە دەسەڵاتدارەكان لە هەندێك پارێزگا بیكەن، وەك پێویست ئەو بەرپرسیارێتییەیان هەڵنەگرتووە.

ئینجا من دەمویست ئەم خاڵانەتان بۆ باس بكەم، هەر لەسەر بڕیاری دادگای فیدرالی، دەیڵێمەوە ئێمە ئامادەین گفتوگۆ لەگەڵ حكوومەتی بەغدا بكەین بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی دەستووریی بنەڕەتی، بۆ ئەوەی كێشەكان چارەسەر بكەین و دەستوور ماف و ئەركەكانمان دیاری بكات، بە هەردوولاشەوە، ئێمە ئیلتزامی تەواو بە ماف و ئەركە دەستوورییەكانمان دەكەین، تا ئەو كاتە، بەپێی دەستوور و یاسای پەرلەمانی كوردستان كە ئێمە پابەندین پێی، لەسەر ئەركەكەی خۆمان بەردەوام دەبین.

لێتان ناشارمەوە گفتوگۆم هەبووە لەگەڵ بەرپرسانی حكوومەتی عێراق و بەڕێز سەرۆك وەزیرانی عێراق ، داوام لێكردووە باشە ئەم بڕیارە كە دەرچوو، ئەگەر ئەم داهاتە نەوتییە نەبێت بۆ هەرێمی كوردستان، ئایا حكوومەتی عێراقی ئامادەیە پابەندیی دارایی خۆی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكات؟ گوتیان نەخێر ئێمە پارەمان نییە و ناتوانین ئەو پارەیەتان بۆ دابین بكەین، باشە دەتوانن ئەو نەوتە هەناردە بكەن، گوتیان توانای تەكنیكیمان نییە ئەوەش بكەین، كەواتە ئەم بڕیارە كەی لە بەرژەوەندیی خەڵكی عێراقدایە ئەگەر خەڵكی كوردستانیش بە خەڵكی عێراقی ناسراون، بۆ ئەم غەدرە بەرامبەر بە خەڵكی كوردستان بكرێت؟ تۆ خۆت نەتوانیت هیچ پابەندییەكی دارایی بەرامبەر بە خەڵكی كوردستان جێبەجێ بكەیت وەك حكوومەتی فیدرالی، ڕێگەشمان لێ بگرن و ئەم داهاتەشمان لێ بسەننەوە، ئەی ئەم وڵاتە چۆن بەڕێوە بچێت؟

باس دەكەن بە حیساب ٦٤ یان زیاتر ملیار دۆلار یەدەگ ئێستا لە عێراقدا هەیە، دەمەوێ بپرسم ئەم یەدەگە لە كوێ هاتووە؟ ئایا بەشێكی ئەو بڕە پارەیە نییە كە هی هەرێمی كوردستانە و بۆ ئێمە نەنێردراوە؟ بە ناوی یەدەگ هەڵیانگرتووە و بۆ ئێمەیان نەناردووە؟ ئەی ئەو هەموو ساڵە ئەو هەموو پارەیەی بۆ هەرێمی كوردستان نەنێردراوە، چی لێهاتووە؟ خۆ ئەوە هەمووی ئیلتزاماتی حكوومەتی فیدرالییە، ناكرێ باسی ئەوە بكرێ كە حكوومەتی هەریمی كوردستان پابەندی لە ئەستۆیە بەڵام حكوومەتی فیدرالی هیچ پابەندییەكی لەسەر نییە!

كاتی خۆی گفتوگۆی ئەوەشمان لەگەڵ حكوومەتی فیدرالی كرد كە ئەگەر دەتانەوێ بەپێی دەستوور چارەسەری ئەم دۆسیەیە بكەن و حكوومەتی عێراق بیەوێ ئەم مەلەفە هەڵبگرێت، دەبێ پابەندییەكانیشی لەگەڵی هەڵبگرێت. ئێمە قەرزێكی زۆرمان لەسەرە، بەڵام هۆكاری ئەمە چییە؟ لە ٢٠١٤ تا ٢٠١٧ یەك فلس لە بودجەی حكوومەتی فیدرالی بۆ حكوومەتی هەرێمی كوردستان نەهاتووە؟ حكوومەتەكانی پێشووتری هەرێمی كوردستان ئەم بڕە پارەیەیان قەرز كردووە چونكە عێراق هیچ پارەیەكی نەناردووە. ئێستا كە ئەم قەرزە كەوتۆتە سەر هەرێمی كوردستان، حكوومەتی عێراقی ناتوانێ خۆی بێبەری بكات و بڵێت من هیچ بەرپرسیارێتییەكم لەسەر ئەم قەرزانە نییە كە ئێستا كەوتوونەتە سەرت. ئەگەر دەتەوێ دۆسیەكە وەربگریت، دەبێ پابەندییەكانی دیكەش قەبوڵ بكەیت.

مافی دەستووریشمان هەیە، دەستوور پێمان دەڵێت هەرێمی كوردستان دەتوانێت چی بكات؟ بەهیچ شێوەیەك ئێمە واز لە یەك مافی دەستووریی خۆمان ناهێنین، داوا دەكەین ئەو مافە دەستوورییانەش كە جێبەجێ نەكراون، لەم خولەی پەرلەمان كاری جددییان بۆ بكرێت بۆ جێبەجێكردنیان، بە دروستكردنی ئەنجوومەنی فیدرالی و دروستكردنی دادگای فیدرالی بەپێی ڕێكار و مەرجەكانی ماددە ٩٢ی دەستوور و قەرەبووكردنەوەی زیانەكانی خەڵكی ئێمە بەپێی ماددە ١٢٢ی دەستوور و جێبەجێكردنی ماددەی ١٤٠ لە ناوچە دابڕاوەكان، لە كاتێكدا دەبوایە لە ٢٠٠٧ ئەو ماددەیە جێبەجێ بكرێت.

بۆچی پرسیار ناكەن پێشێلكردنی ئەم هەموو ماددە دەستوورییە لە پەنای چی؟

لێرەوە دەمەوێ پەیامێك بۆ خوشك و برایانی خۆم لە هەموو عێراق بنێرم، كوردستان دۆستی ئێوەیە، ئێمە وەك بەشێك لە عێراقێكی فیدرالی مافێكی دەستووریی دیاریكراومان هەیە، نە مافی كەسمان خواردووە و نە داوای ئەوە دەكەین مافی كەس بخۆین، نە قەبووڵیشی دەكەین كەس مافمان بخوات. كوردستان دەرگای بە ڕووی ئێوەدا كراوە بووە، لە خۆشی و ناخۆشیدا دەرگای بەڕووتاندا كراوە بووە. بەو بەرپرسانەی ئێستاش لە بەغدا دەسەڵاتیان لەدەستە، ڕۆژێك لە ڕۆژان لە كوردستان بوون و كوردستان باوەشی بۆ دەكردنەوە كە هەموو عێراق بە روویاندا داخرابوو.

ئێستا ئینساف و ویژدان نییە، خەڵكی كوردستان تاوانبار بكەن بەوەی تەنیا داوای مافی خۆی بكات. ئەو ئیدارەیەی نەیتوانیوە خزمەتەكان لە پارێزگاكانی دیكەی عێراق دابین بكات، ئێستا بێن شكستەكەی بخەنە ملی خەڵكی كوردستان و بڵێن خەڵكی كوردستان مافەكانتان دەخوات. وانییە.

بەڕێزان كوردستان ئێستاش ئامادەیە بە هەموو شێوەیەك لە زاخۆ تا بەسڕا ئەوەی پێی بكرێ لە خزمەتی هاووڵاتییانی عێراقیدا بێت، بیكات. بەڵام دەبێ بەپێی دەستوور ئەمە بكرێت. ئێمە خوشك و برای یەكترین.

شانازی دەكەین تاكوو ئێستاش یەك ملیۆن كەس لێقەوما و یان پەنابەر  لە شوێنەكانی تری عێراق و وڵاتانی دەوروبەر لە هەریمی كوردستان و كەمپەكان هەن. بەپێی بەرپرسیارێتی دەبوایە حكوومەتی عێراق هیچ نەبێت بەرپرسیارێتیی بەخێوكردن و گەیاندنی خزمەتگوزاری بەو خەڵكە لە ئەستۆ بگرێت كە تاكوو ئێستا ئەمەشیان نەكردووە. بەڵام ئێمە گوتوومانە ئامادەین پێشوازی لە هەر لێقەوماوێك بكەین، كردووشمانە و بە شانازییەوە بەردەوامیش دەبین.

كوردستان وڵاتێكە شوێنی پێكەوەژیانی ئایینی و ئیتنییە و هیچ كێشەیەكمان لەگەڵ خوشك و برا عەرەبەكانمان و هیچ پێكهاتەیەكی دیكەی ئەم وڵاتە نییە. بە پێچەوانەوە، ئێمەش داوای پشتیوانیی هەموو خوشك و برا عەرەبەكانیش دەكەین لە بەدیهێنانی مافە دەستوورییەكانی خۆیان و خەڵكی كوردستان.

ئەو ئەزموونەشی لە كوردستان هەیە، ئامادەین بیگوازینەوە بۆ هەر شوێنێكیتر كە پێویست بێت. كاتێك بەسرا ئاوی نەبوو، رێكخراوە خێرخوازییەكان، لە سەروویانەوە ڕێكخراوی خێرخوازیی بارزانی لێرەوە ئاوی بۆ بەسڕە دەنارد. لە هەموو پارێزگاكانی تر كە پێویست بێت، لە ئەنبار بێت و لە سەماوە یان بەغدا و هەر شوێنێكیتر پێویست بێت، دەزگاكانی هەرێمی كوردستان ئامادەبوون بەپیریانەوە بچن و لەمەودواش بەردەوام دەبین بۆ گەیاندنی هەر هاوكارییەك كە بتوانین بۆیان دابین بكەین.

لە هەمان كاتدا چاوەڕێی ئەوەش دەكەین كە مافە دەستووریەكانی ئێمە پارێزراو بێت، تەنیا ئێمەی خەڵكی كوردستان بە تورك و عەرەب و توركمان و مەسیحی و هەموو پێكهاتەكانەوە، تەنیا ئێمە نەبین كە بەرگری لە مافەكانمان دەكەین، بەڵكوو خەڵكی عێراق لە هەموو پارێزگا و شار و شارۆچكەكانەوە بەرگری لە مافە دەستوورییەكانی خۆیان و خەڵكی كوردستانیش بكەن.

لە هەمان كاتدا داوا لە خوشك و برایانم لە هەرێمی كوردستان دەكەم، سوپاسیان دەكەم بۆ خۆڕاگری و تێگەیشتنیان، بەڵام ئەوانیش مافێكی دەستووریی خۆیان هەیە، ئەگەر حكوومەتی هەرێم لە هەر شوێنێك كەمتەرخەم بێت، ئێمە سینگمان فراوانە و ئامادەین گوێ لە هەموو ڕەخنەیەك بگرین كە بۆ بونیادنان و پێشخستنی وڵاتەكەمان دەخرێنە ڕوو، بەڵام زۆر لەو مافانەی پێشێل كراون، حكوومەتی هەرێم لێی بەرپرسیار نییە، حكوومەتی فیدرالی لێی بەرپرسیارە، دەمەوێ هەموومان  بەیەكەوە داوای ئەو مافە پێشێلكراوەی خۆمان لە حكوومەتی فیدرالی بكەین.

تا ئەوكاتەش كە هیوادارم  بگەینە ئەنجامێك كە هەموو كێشەكانمان بە شێوەیەكی بنەڕەتی چارەسەر بكرێن، حكوومەتی هەرێمی كوردستان پابەندە بە مافە دەستوورییەكانی خۆی و پابەندە بە یاساكانی بەركار لە هەرێمی كوردستان بە یاسای نەوت و غازیشەوە، پابەندین بە گرێبەستەكانمان لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانەی لەگەڵ هەریمی كوردستان كار دەكەن چ ئەوانەی لێرەن و چ ئەوانەی نەوتەكەمان لێدەكڕن، بەردەوامیش دەبین تا ئەو كاتەی دەگەینە ئەنجامێكی بنەڕەتی لەسەر بنەمای دەستوور لەگەڵ حكوومەتی فیدرالی لە بەغدا.

جارێكیتر سوپاستان دەكەم.