كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×
كه‌یوان ئازاد 26/09/2021

دۆخی كۆمەڵایەتیی كوردستان لە سەردەمی فارس و یۆنانی رۆمانییەكاندا

33

بارودۆخی كۆمەڵایەتی، لایەنێكی دیکەی ژیانی كوردستان و وابەستەی كۆمەڵگاى كوردستان بوو. خودی بوارەكەش پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆى بە هەر یەك لە بوارەكانى (سیاسى، ئابوورى و ئایینى)یەوە هەبوو. لەم بوارەدا، پێكهاتەی كۆمەڵگاى كوردستان لە (چوار) توێژ پێكهاتبوو. ئەوانیش (دامانا) پیاوانی دەوڵەت و خاوەن موڵك و دەرەبەگەكان و پیاوانی ئایینى. (ویس)یش بازرگان و كاسبكار و پیشەوەرەكانى دەگرتەوە. (شوئیترا)یش لە جووتیار و زەحمەتكێشەكان پێكهاتبوو. (دهیو)ش مەبەست لە كۆیلەكان بوو.

ئەو پۆلێنكردنەش وابەستەی زۆرینەی كۆمەڵگاكانی قۆناغی مێژووی كۆن بوو. سەرۆكى خێزان كە پێگەیەكی گەورەی هەبوو لە كۆمەڵگادا، پێی دەگوترا (مانبز). بەو پێیەشی لەو سەردەمەدا گوندەكان سەرچاوەی ژیان و هێزی دارایی و بنەمای هێزی شارەكان بوون، گەورەی گوندەكان نەك هەر پێگەیەكی بەرزی كۆمەڵایەتیی هەبوو، بەڵكوو پێگەیەكی سیاسی و ئابوورییشی هەبوو.

ئەوان باڵاترین توێژ و دەسەڵاتى ناوچەیی خۆیان بوون، كە پێیان دەگوترا (ویسبز). مەبەستش لەوان (ئاغا) یان (كوێخا) وەك جێدار و بریكاری ئاغاكان بوون. ئەو پۆڵێنكارییەش بۆ كۆمەڵگاى كوردستان لەو سەردەمەدا، دیاردەیەكى لەپڕ و خۆڕسك نەبوو، بەڵكوو پایەى ئابوورى و دەسەڵاتى ئایینى و لە سەرووشیانەوە دەسەڵاتدارێتیى سەردەم دروستى كردبوو. بە بۆچوونى كۆمەڵانى خەڵكیش، بوونی توێژێكی باڵا لە دەسەڵات، سا ئەوە لە گوندەكانی بووبێت، یان لە ناوچە و ویلایەت و دەوڵەتەكەدا، دیارییەكى خودایى بوو لە ئاسمانەوە بۆ بنەماڵەیەكى دیاریكراو هاتبوو، تا دەسەڵاتداریی گوند و ناوچە و ویلایەت و دەوڵەتەكەیان بكات.

ئەوەش وای كردبوو، بە پیرۆزی سەیری دەسەڵاتداران و بەرپرسان و گەورەكانی وڵات بكرێت. تەنانەت پشت تێكردن و بەپیرۆز سەیرنەكردنیان بە تاوانێكی گەورە ئەژمار دەكرا. مامۆستا و پیاوانی ئایینییش ڕۆڵیان لەو پیرۆزكردندا هەبوو، چونكە ئەوان وەك كۆڵەكە و پایەی پاراستنی دەوڵەت و دەسەڵاتەكان ناسرابوون. هۆیەكەش ئەوە بوو، كە لەلایەك دەوڵەتەكانی ئەو سەردەمە ئایینی بوون. لەلایەكی دیكەوە ئەوان پایەیەكی بەرزیان لە دەوڵەتەدا هەبوو، جگە لەوەی مووچەی تایبەتیان لە دەوڵەت وەردەگرت و لە هەموو جۆرە باجێكیش بەخشرابوون.

هەر بۆیە لە بەرژەوەندییان بوو بانگەشە و داكۆكی لە دەسەڵات و دەسەڵاتدارەكان بكەن. تەنانەت وایان بڵاو دەكردەوە، كە ئەوە بڕیاری پەروەردگارە، ئەوان وەك زەحمەتكێش و جووتیار و كرێكار و پیشەوەر دروست بوونە و كەسانی دیکە بازرگان و خاوەن موڵك و دەسەڵاتدار، بۆیە دژایەتیكردنى ئەوان تاوانێكى گەورە بوو. هەر لەژێر ئەو بانگەشەیەشدا، شەڕی نەیارانى گەورەی گوند و والى و دەسەڵاتدارانی وڵاتیان پێ دەكرا.

بە دیوێكی دیکەدا، جووتیار و پیشەوەران سەرباری كاری خۆیان، ئاراستەی بەرەكانی شەڕ دەكران و دەبوونە سەرباز. واتە هەر جووتیار و پیشەوەرێك لە یەك کاتدا جووتیار و پیشەوەر و سەربازیش بوو. چارەنووس و ژیان و گوەزرانیشیان بەدەست گەورەكانیانەوە بوو. بەمەش لەو قۆناغەدا هیچ یەك لە سەربازانى دەوڵەت و پیشەوەر و كاسبكار و جووتیار و شوانەكان، نە پرسیان پێ دەكرا و نە ڕۆڵیان لە بارودۆخ و چارەنووسى سیاسى و شەڕەكاندا هەبوو. لە بەرامبەردا، ئەمان ئامرازى جێبەجێكەرى داوا و فرمانەكانى ئیمپڕاتۆر و بەرپرس و فەرمانڕەواى ویلایەت و گەورەى گوندەكانیان بوون.

كاتێكیش ئیمپراتۆڕی ساسانی دامەزرا، زاراوەی (كاست) بۆ توێژەكانی كۆمەڵگا بەكار هات و ناوچە كوردنشینەكانیشی گرتەوە. لەسەر فرمانی (ئەردەشێر كوڕى بابەك)یش، كۆمەڵگای ساسانی لە (چوار) توێژەوە بۆ (حەوت) توێژ زیاد كرا، كە (بنەماڵەی ساسانى، بەرپرسە باڵاكانی دەوڵەت و خاوەن موڵكەكان، فەرماندە سەربازی و هێزە چەكدارەكان، پیاوانی ئایینى، بازرگان و پیشەوەر و كاسبكاران، جووتیار و زەحمەتكێشان، كۆیلەكان) بوون.

لە فرمانێكی شاهانەشدا هەر توێژێكی بە بۆماوەیی هێشتەوە و هیچ ئەندامێكى ئەو توێژانە مافى گۆڕینى توێژەكەیان نەبوو. واتە بۆ جووتیارەكان نەبوو توێژی خۆیان بۆ پیشەوەرى یان پیاوانى ئایینى بگۆڕن. هەروەك ئەوەی بۆ توێژی پیاوانی ئایینى و بازرگانەكانیش نەبوو توێژی خۆیان بۆ سەرووتر یان خوارتر بگۆڕن. بەمەش بنەمایەكى جێگیرى بۆ سەرجەم توێژەكان دانا و ئەرك و كار و مافەكانیانى بۆ دیاریكردن و ڕێوشوێنى پێویستى بۆ گرتنە بەر. ئەم دیاردەیەش بەپێچەوانەى سەردەمەكانى پێش خۆى و تەنانەت هاوسەردەمەكەى (ئیمپراتۆریى ڕۆما)ش بوو.

ئەو پێكهاتانەی ناوچە كوردنشیینەكانیش، كە لە خزمەتی سەربازیدا بوون، مانگانە مووچەى بەردەوام و ئازووقە و پێداویستییەكانی جەنگیان بۆ دابین دەكرا، تا لە بەرەكانى شەڕ بمێننەوە و توێژەكەیان بەجێ نەهێڵن و ڕانەكەن. ئەوانەیشی لە خزمەتی خاوەن و موڵك و دەرەبەگەكاندا بوون، بەو زەوییەی پێیان درابوو، ژیان و گوزەرانی خۆیان پێ دابین دەكرد. توێژى پیاوانى ئایینییش جۆراوجۆر بوو، چونكە كوردستان پێگەی چەندین ئایینى وەك (بتپەرەستی، میترایی، ئێزدیایەتی، جوو، زەردەشتى، بوودایی، كاكەیی، مەسیحی، سابیئەی مەندایی) بوو.

دیارە ئەمە جیاواز لە باوەڕى خەڵكەكە، كە هەر كۆمەڵە و سەر بە پەیڕەوێكی ئایینى بوو. لەنێو ئەوانیشدا پەیڕەوانی زەردەشتی و مووغ و گەورە پیاوانی زەردەشتی ڕۆڵى بەرچاویان لەنێو قەڵمڕەوی دەوڵەتانی (هەخامەنشی، ئەشكانی، ساسانی) هەبوو، چونكە ئایینى ئەو دەوڵەتانە زەردەشتی بوو. بتپەرستانیش، تا ساڵى (313ز) ڕۆڵى كاریگەریان لەنێو قەڵمڕەوی ئیمپراتۆڕییەكانی (یۆنانی و ڕۆمانی)دا هەبوو. دواى ئەو ساڵەش، ڕۆڵى پیاوان و پەیڕەوانی مەسیحی لەنێو قەڵمڕەوەی ئیمپراتۆڕیی بێزەنتى زیادی كرد، چونكە لەلایەن (قوستەنتینی یەكەم) ئیمپراتۆڕیی ڕۆمانى، ئایینى مەسیحی كرایە ئایینى فەرمیی دەوڵەتەكەى. بەوەش ئەو فرمانە و ئازادیدان بەو ئایینە، ناوچە كوردستانی و كوردنشینەكانی نێو سنووری دەوڵەتەكەی گرتەوە.

لێرەوە كۆمەڵگای كوردی لە كوردستان و لەو سەردەمەدا كەوتبووە ژێر كاریگەریی یاسا و دابونەریت و بەها كۆمەڵایەتییەكانی وڵاتانی سەردەستی داگیركاری كوردستان، سەرباری مانەوەی دابونەریت و بەها كۆمەڵایەتییە كوردەوارییەكانیش، هەر لە پۆشاك و جوانكاری و ڕازانەوەی ماڵ و خانوو و باڵەخانە و دوكان و بازاڕەكان، تا بە خواردن و ڕێوڕەسمەكان دەگات، سەرچاوەیەكی وەها لەبەردەستدا نییە، تا جۆرى پۆشاك و جوانكاری و رازانەوەی ماڵ و خواردن و خواردنەوە و ژیانی ڕۆژانەی گوندنشینی كوردى، یان شارەدێ و شارۆچكە و شارێكی كوردستانمان بۆ بگێڕێتەوە.

بەڵام گومانی تێدا نییە، كە مانەوەی سەدان دابونەریت و ڕێوڕەسمی كۆمەڵایەتی، لەوانە شایی و زەماوەند و پۆشاكی كوردی و بابەتەكانى جوانكاری، شاهیدی ئەوەن، كە كۆمەڵگای كوردی لە سەردەمانێكی زۆر كۆنەوە، خاوەنی پۆشاك و جوانكاری و ڕێوڕەسم و شایی و زەماوەند و دابونەریتی تایبەت بە خۆی بووە و لە هیچ كۆمەڵ و پێكهاتە و نەتەوە و گەلێكی دیکەوە وەری نەگرتووە.