كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×
فه‌تحی مسته‌فا كاخدر كاكه‌شین 16/09/2021

ئیدارە سەربەخۆكان لە ڕووی کارگێڕی و یاسایی و دەستوورییەوە

شۆڕکرنەوەى دەسەڵاتی کارگێڕی و دارایی، یەکێکە لە پرەنسیپەکانی ناناوەندیی (لامەركەزی)ی كارگێڕی بە مەبەستی زیاتر خزمەکردنی هاووڵاتیان و بەشداریکردنی زۆرترین خەڵک لە بڕیارداندا. لامەركەزیی کارگێڕییش یەکێکە لە هێڵە گشتییەکانی كارنامەی کابینەى نۆیەمی حکوومەتی هەرێمی کوردستان.

هێنانە کایەی ئیدارەى سەربەخۆش دەچێتە خانەى لامەركەزیی کارگێڕی و بەو هۆیەوە خزمەتێکی بەرچاو پێشکەش بە هاووڵاتیانی دانیشتووی شوێنە دوورەدەستەکان لە ناوەندی پارێزگاکانەوە، دەکات و بۆ کاروباریان پێویستیان بە هاتوچۆی دوور و کاتی زۆر نابێت.

یەکێک لە بڕیارە هەرە راست و دروستەکانی کابینەى نۆیەمی حكوومەتی هەرێمی کوردستان، هێنانەکایەی هەردوو ئیدارەى سەربەخۆی (سۆران، زاخۆ) بوو لە سنووری هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆک کە لەرووی یاسایی و دەسەڵات و کارگێڕییەوە هەمان ئاستی پارێزگا و دەسەڵاتی پارێزگاری دەبێت کە بێگومان خزمەتێکی گەورەیە بۆ هاووڵاتیانی ئەم دوو دەڤەرە.

بۆچی ئیدارەى سەربەخۆ؟

رەنگە هاووڵاتیان بپرسن: باشتر نییە کە ئەم قەزایانە بکرێنە پارێزگا هاوشێوەی پارێزگاکانی دیکە؟
لە وەڵامی ئەم پرسارەدا، چەندین هۆکار هەیە کە حکوومەتی هەرێمی کوردستان بیر لە چارەسەری بە ئیدارەکردن بکاتەوە نەک بەپارێزگا کردن لەبەر ئەم خاڵانەى خوارەوە:

یەکەم- رەزامەندنەبوون و کێشە دروستکردن لەلایەن حكوومەتی فیدڕاڵ بەرامبەر بەپارێزگاکردنی هەر قەزایەکی حكوومەتی هەرێمی کوردستان، بۆ نموونە: پارێزگای هەڵەبجە، حكوومەتی عێراق چەندین ساڵە ئامادە نییە وەکوو پارێزگایەکی هەرێمی کوردستان و عێراق مامەڵەی لەگەڵدا بکات سەرەڕای ئەوەى کە ناکۆک نییە لەگەڵ دەستووری عێراقدا.

بەپێی ماددە ١٤١ لە دەستووری عێراق: کار دەکرێت بە بەردەوامبوونی ئەو تەشریعانەى کە لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٢ تا ساڵی ٢٠٠٥ دەرچووە و ئەو بڕیارانەى کە دراون لەلایەن حكوومەتی هەرێمی کوردستانەوە – بڕیارەکانی دادگاکان و گرێبەستەکان کە بەرکارن و هەموار و هەڵنەوەشاونەتەوە بەپێی یاساکانی هەرێمی کوردستان لەلایەن لایەنی تایبەتمەند، ئەگەر ناکۆک نەبێت لەگەڵ ئەم دەستوورە) و بەو پێیەى بڕیاری بەپارێزگاکردنی هەڵەبجەش بەپێی بڕیاری پەرلەمانی کوردستان ژمارە ١١ى ساڵی ١٩٩٢ دەرچووە، کەواتە بەپێی ماددەى سەرەوە ناکۆک نییە لەگەڵ ماددەى ١٤١ى دەستوور.

دووەم- لە دەستوری عێراقدا، چەندین دەسەڵات هاتووە کە دەسەڵاتی رەهان تەنیا حكوومەتی فیدراڵیی عێراق دەتوانێت پەیڕەویان بکات و هەرێمی کوردستان ناتوانێت پەیڕەوییان بکات چونکە رەهەندی سەرەوەریی هەیە، وەکوو لە ماددەى ١١٠ى دەستووری عێراقدا هاتووە، لەوانە:- رێکخستنی کاروبارەکانی رەگەزنامە و پێدانی رەگەزنامە و نشینگە و مافی پەنابەریی سیاسی.
حكوومەتی عێراق، تەنیا ددان دەنێت بە هەرسێ پارێزگای (هەولێر، سلێمانی، دهۆک) بۆ بابەتەکانی رەگەزنامە و نشینگە و کارتی نیشتیمانی و کارتی زانیاری و پاسەپۆرت کە یەکێکە لە کاروبار و دیکۆمێنتە هەرە گرنگەکانی هەر هاووڵاتییەک لە هەر وڵاتێکدا بێت.

بەڵکوو تەنیا دەتواندرێت نووسینگەی ئەو فەرمانگانە بکاتەوە لە قەزاکان بە هاوکاریی حكوومەتی هەرێمی کورستان، بۆ نموونە لەم دواییەدا چەندین نووسینگەى پاسەپۆرت لە هەندێ قەزای هەرێمی کوردستان کرانەوە، لەوانە (نووسینگەى پاسەپۆرتی هەردوو قەزای سۆران و زاخۆ) بەڵام دیکۆمێنتەکانی سەرەوە هەر بەناوی پارێزگای هەولێر و دهۆک دەردەچن، نەک بە ناوی سۆران و زاخۆ.
هەروەها لە رووی نێودەوڵەتییەوە، عێراق تەنیا ١٨ پارێزگایە و تا حكوومەتی عێراق بڕیار نەدات بە پارێزگابوونی قەزایەک ئەوا لەڕووی نێودەوڵەتییەوە ددانی پێدا نانرێت.

گونجان لەگەڵ دەستووری عێراقدا

بێگومان دەستووری عێراق کە لە ساڵی ٢٠٠٥ لەلایەن هەموو عێراقەوە دەنگی لەسەر دراوە کەوتە واری جێبەجێکردنەوە بە هەرێمی کوردستانیشەوە، دەستوورێکە دەبێ جێبەجێ بکرێت لە هەموو عێراق بە هەرێمی کوردستانەوە و نابێ هیچ یاسایەک یان دەقێکی یاسایی دەربچێت ناکۆک بێت لەگەڵ ئەم دەستوورە.

(ماددەى ١٣ى دەستووری عێراق): (یەکەم: ئەم دەستوورە بە بەرزترین یاسا دادەندرێت لە عێراق و هەموو ناوچەکانی عێراق پێیەوە پابەندە بەبێ لێبەدەری (استثنا)، دووەم: نابێت هیچ یاسایەک دابڕێژرێت کە ناکۆک بێت لەگەڵ ئەم دەستوورە و هەر دەقێک لە دەستووری هەرێمەکان یان هەر دەقێکی یاسایی دیکە بە نەبوو دادەندرێت کە ناکۆکی دەستوور بێت).

یەکەی کارگێڕی بەشێوەیەکی گشتی پێک دێت لە (پارێزگا، قەزا، ناحیە) کە لە هەردوو یاسای پارێزگاکانی رێکنەخراو لە هەرێمێک لە عێراق ساڵی ٢٠٠٨ هەموارکراو و یاسای پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ژمارە ٣ى ساڵی ٢٠٠٩ هەموارکراو بەم شێوەیە هاتووە:

یەکەى کارگێڕی (ئیدارەى سەربەخۆ) دەستەواژەیەکی نوێی یەکەى کارگێڕییە کە لە هەرێمی کوردستان پەیڕەو دەکرێت لە چوارچێوەی پارێزگاکانی هەرێم بۆ زیاتر خزمەتکردنی هاووڵاتیان و بەشداریی زیاتری لە بڕیاردان.

بەپێی ماددەى ١٢١ی دەستوور:
(یەکەم: دەسەڵاتدارانی هەرێمەکان مافیان هەیە لە پەیڕەوکردنی هەرسێ دەسەڵاتەکان (یاسادانان - پەرلەمان و جێبەجێکردن - حكوومەت و دادوەری-دادگاکان بەپێی حوکمەکانی ئەم دەستوورە تەنیا ئەوانە نەبێت کە بە دەسەڵاتی رەهای حكوومەتی عێراقی فیدراڵ هاتوون – مادە ١١٠).

دووەم: هەمان ماددە لە بڕگەى پێنجەم هاتووە (حكوومەتی هەرێم پابەندە بە هەموو پێداویستی و داواکارییەکانی بەڕێوەبردنی هەرێم....)
هەروەها لە دەستووردا نەهاتووە کە پێناسەی هەرێم بکات کە لە چەند جۆر یەکەی کارگێڕی پێکدێت کەواتە هەرێمی کوردستان سەرپشکە چەند جۆر یەکەى کارگێڕیی هەبێت، لەوانەش (ئیدارەى سەربەخۆ).

تەنیا لە ماددەى ١٢٢ ( پارێزگاکانی رێکنەخراو لە هەرێمێک)دا هاتووە: پارێزگا پێک دێت لە ژمارەیەک لە قەزا و ناحیە و گوند) ئەم دەقەش پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە، چونکە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان رێک خراون لە هەرێمی کوردستان نەک پارێزگاکانی رێکنەخراو لە هەرێمێک (وەکوو پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشووری عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان).

ئیدارەى سەربەخۆ و دەستوور

لەبەر ئەم دەقە دەستوورییانەى سەرەوە، هێنانەکایەی یەکەی کارگێڕی بەناوی نوێ (ئیدارەى سەربەخۆ) لە دەسەڵاتی هەرێمی کوردستانە بەپێی پێداویستییەکانی هەرێم، بەڵام دەبێ بەپێی یاسا بێت. هەروەها بەپێی پێداویستیی هەرێمی کوردستان دەکرێت بۆ رێکخستن و پێداویستیی بەڕێوەبردنی هەرێمەکە، یەکەی کارگێڕی بە ناونانی نوێ بهێنێتە کایەوە.

بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە حكوومەتی هەرێمی کوردستان کار بکات بۆ هەموارکردنەوەى یاسای پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ژمارە ٣ى ساڵی ٢٠٠٩ و بەجێگا کردنەوەى (ئیدارەى سەربەخۆ) لەنێو ئەم یاسایە، ئەوکات هیچ گیروگرفتێکی یاسایی و دەستووری و کارگێڕی نامێنێت و ناکۆک نابێت لەگەڵ ئەم دەستوورە، بەتایبەتی مادەى ١٣ کە لەسەرەوە باس کراوە.