كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×
هەرمن ئەحمەد 24/07/2021

چۆن لە كەرتی گەشتیارییەوە زمان و كولتووری كوردی فراوانتر بناسێنین؟

هه‌میشه‌ گوتراوه: ”زمان ناسنامه‌ی سەرەكیی گه‌لانه“، بەڵام بۆ كورد من دەڵێم: ”زمان ناسنامە و هۆكارێكی سەرەكیی مانەوەمانە تا ئەم مێژووەی ئێستا“‌، ئەم نەتەوەیەی ئێمە زۆر شتی گرنگی هەیە جگە لە دەوڵەت، سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو نه‌هامه‌تی و داگیركاری و هەوڵی پاكتاو و سڕینەوە و نەهێشتنەی دەرحەق بە كورد كراوە،‌ نه‌توانراوه‌ زمان و كولتوور و بوونمان له‌ناو بچێت.

كەواتە زمان، كە هێندە بۆ ئێمەی كورد گرنگ بێت و یەكێك بێت لە ناسنامە سەرەكیەكانمان و هۆكارێكی گرنگی مانەوەمان بێت، ئیدی بۆچی پەرەی پێنەدەین و وەك سۆمای چاو نەیپارێزین و بەرگری لە مانەوەی نەكەین؟ كە ئەوەمان پێنەكرێت، بۆچی بەشێك بین لە تێكدان و نەهێشتن و وێرانكردنی؟

كە دەڵێم بەداخەوە بەشێكین لە وێرانكردنی زمانی خۆمان، لەم وتارەدا تەنیا باس لە كەرتی گەشتوگوزاری هەرێمی كوردستان دەكەم، دواتر دەكرێ بێمە سەر كەرتەكانی تر، بۆیە باسی ئەم بەشەی كوردستان دەكەم، چونكە قەوارەیەكی سیاسی و ئیداری و یاسایی داپێدانراوە و حكوومەتی خۆماڵی هەیە، كە باسی گەشتیارییش دەكەم، لەو روانگەیەوە دەدوێم كە دەكرێ گەشتوگوزار بكەینە فاكتەرێكی گرنگ بۆ پەرەپێدانی زمان و كولتووری كوردی و كوردستانی، نەك پێچەوانەكەی.

ساڵانه‌ له‌ هه‌موو جەژن و بۆنه‌كان هه‌رێمی كوردستاندا و دەكرێ بڵێم لە چواروەرزەی ساڵدا شار و ناوچە جیاوازەكانی كوردستان پڕ ده‌بن له‌ گه‌شتیاری نه‌ته‌وه‌كانی تری عێراق، هاوین هاوینەهەوار و تاڤگەی جوان و ئاووهەوای كوێستانیی هەیە، زستان و پاییز زستانەهەوار و بەفر و چیا و دارستانە رەنگ زێڕینەكانی هەیە، بەهارانیش فەرشی سروشتیی سەوز و بەهەشتێكی سەر زەویە، خودای گەورە ئەم سروشتەی پێ بەخشیوین، بۆیە گەشتیارانی ناوچە جیاوازەكانی عێراق روو لەم هەرێمەی ئێمە دەكەن. جارێ هه‌رێمی كوردستان نه‌گه‌یشتووەته‌ ئه‌و ئاسته‌ی كه‌ گه‌شتیارانی جیهانی سه‌ردانی بكەن، بەڵام دڵنیام ئەگەر گەشتیاری وڵاتانی ئەورووپا و ئاسیا روو لە ناوچە گەشتیارییەكانی هەرێمی كوردستان بكەن، بە دۆخی ناوچە گەشتیارییەكانمان رازی نابن.

پرسیارێك كه‌ ده‌بێ له‌ خۆمانی بكه‌ین و لەو باوەڕەدا بین لای گەشتیارانی بێگانەش دروست دەبێت: بۆچی گه‌شت ده‌كه‌ین؟

ئایا گه‌شتكردن هه‌ر ئه‌وه‌یه‌ بچینه‌ ئه‌و ده‌شت و ده‌ر و كەژ و كێوە و دوو مەنجەڵ یاپراخ و بریانی بەرین و بە دوكەڵی گۆشتی برژاو داروبەرد بتەنین و بە حەوانەوە و كۆنكەن و دۆمینە و نێرگەلە لەبن كەپرێكی حەسیر یان پەڕۆدا دابنیشین؟

بەڕاستی ئه‌و شێوازه‌ كلاسیكییه‌ لە گه‌شت بۆ ساڵه‌كانی حه‌فتا و هه‌شتا و تا نه‌وه‌ده‌كانیش ئاسایی بوو، چونكه‌ ئه‌وكات هه‌رێمی كوردستان له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ لە دواوە بوو، لێ ئێستا جیاوازە، لانی كەم بۆ غەیرە كوردێكی گەشتیار خواستەكە جیاوازە.

ئیستا دنیای مۆدێرن و ته‌كنه‌لۆژیان و دنیای سه‌رمایه‌داری وای كردووه‌ ده‌بێ بگۆڕێین له‌ڕووی پێشكه‌وتنی فكری و بیناسازی و بوونی كولتووری راستەقینەی گەشتیارییەوە، به‌ڵام ئه‌م پێشكه‌وتنانه‌ با له‌سه‌ر حسابی زمان و كولتوور و فه‌رهه‌نگی كوردی نەبێت.

ده‌گوتریت: زمان پۆشاكی بیركردنه‌وه‌كانه‌، گه‌ر كولتوور ماڵێك بێت زمان كلیلی چوونه‌ژوره‌وه‌ی تاك به‌ تاكی ژووره‌كانه‌، كه‌واته‌ زمانێكی به‌هێز له‌و كاته‌دا قودره‌تی ده‌رده‌كه‌وێت كه‌ هێز به‌ ده‌سته‌واژه‌ و زاراوه‌كان بدات و بەنێو بێگانەكاندا بڵاو بێتەوە، دەبێ له‌ لاپه‌ڕه‌ داخراوه‌كانه‌وه‌ بۆ سه‌ر زاری هەموان بچێت، تا له‌ هزرماندا بمێنێته‌وه‌.

جێگای داخ و هه‌ڵوەسته‌كردنه‌ كە له‌م رووانگەیەوە‌ كه‌مته‌رخه‌میی زۆر ده‌بینرێت، بۆ نموونە لە شوێنە گەشتیارییەكانی هەرێمی كوردستاندا لە كەپرەكانەوە تا ریستۆرانت و هۆتێل و میوانخانەكان، چی ده‌بێت گه‌ر ئه‌و تابلۆیانه‌ هه‌موویان قه‌باره‌كانیان هاوشێوە ‌بێت و به‌ زمانێكی جوان و رێنووسێكی دروستی كوردی له‌سه‌ریان نووسرابێت؟ هه‌ڵبه‌ته‌ خاوه‌ن كار ئازاده‌ چ ناوێك بۆ چێشتخانه ‌و دوكان و بازاڕ و هۆتێل و میوانخانەكانیان هه‌ڵده‌بژێرن، به‌ڵام نابێت ئازاد بن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ زمانی كوردی تێك بدەن.

چی ده‌بێت له‌ هه‌موو سه‌یرانگاكان له‌بری ئه‌و ملوانكه و سەرپۆش و كڵاوە‌ توركی و میسری و هندی و ئێرانیانه‌، كاری ده‌ستیی ژن و كچ و كوڕی كورد بێ؟ تا هه‌م ئه‌وان سوودمه‌ند بن و هه‌میش وێنه‌یه‌كی جوان نیشانی گه‌شتیاره‌كان بدرێ، چی ده‌بێت له‌نێو هەموو سەیرانگاكاندا خانە و دوكان و مۆزەخانەی كولتووری تەواو كوردی هەبێت؟ چی دەبێت ریستۆرانت و هۆتێلەكان لەبری ئەو هەموو تابلۆ و نیگار و پەیكەرە چینی و هندی و عەرەبیانە، تابلۆ و نیگار و پەیكەری دەستكردی هونەرمەندانی كورد و گوزارشت لە لایەنێكی كولتووری كورد و كوردستان هەڵبواسن؟

من تێناگەم بۆچی روو لە هەر هۆتێل و دوكان و كۆمەڵگەیەكی گەشتیاری و ریستۆرانت و شاری یاری و تەنانەت نانەقەیسی فرۆشێك دەكەیت، گوێت لە گۆرانیی عەرەبی و توركی و فارسی دەبێت؟ تۆ بڵێی كورد ئەوەندە گۆرانیبێژی دەنگۆش و گۆرانیی خۆشی نەبێت تا لێ بدرێت! بۆچی لایڤ میوزیكی باخچە و هۆتێل و شوێنە گەشتیاری و ریستۆرانت و كافێكان، زۆربەی هەرە زۆری گۆرانیەكانیان عەرەبی و توركی و فارسیین؟ دەزانن ئەگەر ئەوانەی باسیان دەكەم بە كوردی بن، زمان و فەرهەنگی ئێمە چەند بە گەشتیاران دەناسێنرێت.

بۆچی جادە و شەقامە دووردرێژە چەند سەعاتیەكانی هاوینە هەوارەكانمان، پڕ ناكرێن لە ئاڵای كوردستان و پەیكەری جوان جوانی شاعیران و ناوداران و سەركردە كاریزماكانی كورد و داستان و چیرۆك و سیمبولەكانمان؟ بۆچی حكوومەت یان رێكخراوەكانی تایبەت بە پاراستنی كولتووری كوردی یان پەرلەمان، تێكەڵ بەم بوارە نابن و هەموو شتێك لێ گەڕاون بۆ مەزاج و ویستی خاوەن شوێنە گەشتیارییەكان؟

كێ به‌پرسه‌؟
هه‌ڵبه‌ته‌ وه‌زاره‌تی شاره‌وانی و گه‌شتوگوزار و وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و دەستەی گشتیی گەشتوگوزار و هەموو رێكخراوەكانی كە بایەخ بە مێژوو و فەرهەنگی كورد دەدەن وێڕای خاوەنی شوێنە گەشتیارییەكان، لەئاست ئەم ئاریشەیەدا بەرپرسیارن، ئه‌و پرسیار و داوا و پێشنیارانەم رووبه‌ڕووی ئه‌وان ده‌كه‌مه‌وه‌، چونكه‌ رژدی و هەنگاوی باش لە كابینه‌ی نۆیه‌مدا دەبینم لە بوارەكانی تردا، بڕۆن بیسەپێنن بەسەر هەموو خاوەن هۆتێل و میوانخانە و كۆمەڵگاكانی نیشتەجێبوون كە كەوتوونەتە سەر رێرەوی گەشتیاران، كە دەبێ هەریەكەیان پەیكەرێكی گەورەی گوزارشت لە داستانێك یان كەسایەتیەكی ناوداری كورد دابنێت.

بە ریستۆرانت و هۆتێل و كۆمەڵگە گەشتیاریەكان بڵێن، زۆرترین نیگار و تابلۆی كوردەواری هەڵبواسن و مەدالیا و ملوانكە و جلوبەرگ و تابلۆی كوردی بفرۆشن و شمەكی بێگانە لەو شوێنانە قەدەغە بكەن، فەرزی كەن بەسەریاندا كە دەبێ گۆرانیی كوردی لێ بدەن، پێویستە گرووپەكانی هەڵپەڕكێی كوردی هەر ئێوارەیەك و لە شوێنێكی گەشتیاری نماییشی هەڵپەڕكێیان هەبێت.

دانتی ئێڵێگری، ڕێبه‌ری ڕێنێسانسی ئیتاڵیه‌كان، زمانی دایكی هێنده‌ به‌ گرنگ و بایه‌خدا زانیوه،‌ ‌ له‌كاتێكدا كه‌ هه‌ژاری باڵی به‌سه‌ر خه‌ڵكیدا كێشاوه و‌ خۆراك گرنگترین پێویستیی ژیان و مانه‌وه‌ بووه‌، ئه‌و نووسه‌ره‌ ناوداره‌، زمانی دایكی به‌ (نان) شوبهاندووه‌، چۆن (نان) پێویستیه‌كی هه‌میشه‌یی ڕۆژانه‌ی خه‌ڵك بووه، زمانی نه‌ته‌وه‌ش بۆ مانه‌وه‌ی، پێویستیه‌كه‌ كە گرنگە وه‌ك خۆراك بایه‌خی پێ بدرێ.

هه‌ڵبه‌ته‌ كه‌س دژی ئه‌وه‌ نیه‌ كه‌ له‌پاڵ زمانی دایك، زمانی تری بیانیش بزانین و بەكاری بهێنین، به‌ڵام با فێربوونمان یاخود رەچاوكردنی بێگانە و میواندۆستیمان، له‌سه‌ر حسابی فەوتاندن و نەهێشتنی زمانی دایك نه‌بێت، چونكه‌ زۆر جار كه‌ ده‌چینه‌ چێشتخانه‌یه‌ك ده‌بینین مینیۆكانیان هه‌ر به‌ عه‌ره‌بی و ئینگلیزی نووسراون‌، شاگردەكان جگە لە عەرەبی زمانی كوردی نازانن، كاتێك كه‌ وشه‌ كوردیه‌كه‌ به‌و زمانانه‌ی تر ده‌خوێنیته‌وه‌ ده‌بێت به‌ مەهزەلە،‌ واته‌ ئێستا كاتی ئه‌و شۆڕشەیە،‌ تا بە سوودوەرگرتن لە كەرتی گەشتیاری، ره‌سه‌نایه‌تیی كولتوور و زمان و ناسنامەمان بپارێزین.