كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×

د.ئاراس قادر خۆشناو، سەرۆکی سەنتەری زانیاری و ستراتیژیی کوردستان: سەرۆک وەزیرانی كوردستان سەلماندی کە نابێ رێککەوتن لەسەر حسابی قەوارەی سیاسیی هەرێمی کوردستان بێت

 

لە یاسای بودجەی 2021ی عێراق، دەستکەوتی یاسایی و سیاسی زیاترن لە دەستکەوتی ئابووری
لەڕووی یاسایی و سیاسییەوە، ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا ڕەهەندی گەورەی دەبێت


لەم گفتوگۆ تایبەتەدا لەگەڵ (باسنیوز)، د.ئاراس قادر خۆشناو، سەرۆکی سەنتەری زانیاری و ستراتیژیی کوردستان، لەڕووی ئابوورییەوە شرۆڤەی ڕێککەوتنی هەولێر و بەغدا و پەسەندکردنی ماددە یاساییەکانی پەیوەست بە بودجەی هەرێمی کوردستان دەکات، ڕای دەگەیەنێت، حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەم دانوستانەدا پلانی بەهێزی هەبووە و ئەوەی کراوە، ئەگەر قازانجێکی کەمی ئابوورییشی بۆ هەرێمی کوردستان هەبێت، بەڵام لەڕووی یاسایی و سیاسییەوە ڕەهەندی گەورەی دەبێت، ئەوەش دواجار کار دەکاتە سەر تەواوی سێکتەرەکان.

د.ئاراس خۆشناو، سەبارەت بەوەی، ئەو ڕێککەوتن و پەسەندکردنی بودجەی 2021ی عێراق چ کاریگەرییەکی ئابووری لەسەر هەرێمی کوردستان دەبێت؟ روونی کردەوە، ڕێککەوتنەکە بەرلەوەی قازانجی ئابووریی هەبێت، دەستکەوتی گەورەی سیاسیی بۆ کوردستان هەیە. لەمبارەیەوە بە ژمارە روونی کردەوە و گوتی: ”لەڕووی ئابوورییەوە، بە ژمارە رەنگە جیاوازیی هەبێت لەنێوان ئەوەی خۆمان نەوت بفرۆشین و داهاتی تەواو بە دەستی خۆمانەوە بێت، یان عێراق بودجە بنێرێت و ئێمە ئەو بڕە نەوتەی کە دیاری کراوە بە نرخی سۆمۆ رادەست بکەین، رەنگە ئەوەندە زۆر نەبێت، بەڵکوو زۆر دیاریکراو دەبێت، ئەوە نابێت کە هەندێ خەڵک باسی دەکەن، بەڵکوو گرنگیی ئەو ڕێککەوتنە لایەنی سیاسی و یاساییەکەیەتی، بە شێوەیەک بەشەرعیکردنی دووبارەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان و میكانزم و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستانە، کە سەرپەرشتیی ئەو پڕۆسەیە دەکات“.

گوتیشی: ”ئەگەر بە ژمارە لەلایەنی داراییەوە باسی بکەین، لە باشترین حاڵەتدا لەوانەیە مانگانە بەغدا 900 ملیار دینار بۆ هەرێمی کوردستان بنێرێت، ئەو 900 ملیارە نزیکەی رەقەمێک هەیە لەلایەن (TBI)، کە تاوەکوو ئێستا دیار نییە، کە جێگیر بووبێت، کە لەنێوان 4.5 ترلیۆن دینار، ئەگەر ئەوەی عێراق باسی دەکات و سوودەکانیشی هەژمار کردبێت، بکات بە 5.7 ترلیۆن دینار، واتا مانگاتە نزیکەی 68.7 ملیار دینار لەو 900 ملیارە دێتە دەرەوە، لێرەدا لەوانەیە ئەوەی لە بەغدا دێت، بکاتە 830 ملیار دینار، هەرێمی کوردستان لەبەرامبەر بەوە 250 هەزار بەرمیلی نەوت بە نرخی سۆمۆ دەدات، کە ئەگەر بە 60 دۆلار هەژمار بکرێت، ئەوە دەکاتە 450 ملیۆن دۆلار لە مانگێکدا، واتا دەکاتە 652 و 500 ملیار دیناری مانگانە، ئەوە لە پارەی نەوت دەدرێت بە بەغدا، لەگەڵ نیوەی داهاتی نانەوتی، ئەویش ئەگەری هەیە نزیکەی 50 تاوەکوو 100 ملیار بێت، ئەگەر بەگشتی 75 ملیار هەژمار بکەین، ئەوە دەبێت بە 727 تاوەکوو 730 ملیار دینار، واتا لە باشترین حاڵەتدا رەنگە بەغدا نزیکەی 100 ملیار دینار زیاتر بنێرێت، لەگەڵ ئەو نیوە داهاتەی لە بەردەستی حکوومەتی هەرێمی کوردستاندا دەبێت، واتا مانگانە لە بەغدا 830 ملیار دێت، لەگەڵ ئەو نیوە داهاتە، رەنگە بگات بە 970 بۆ یەک ترلیۆن دینار، ئەوەی کە پێویستە بۆ مووچە بەبێ بڕین، نزیکەی 900 ملیارە، لەو دۆخەدا لەوانەیە 70-100 ملیار دینار بۆ حکوومەت بۆ خەرجیی پێویست و پڕۆژەکان بمێنێتەوە، لێرەدا بۆمان دەردەکەوێ، ژمارەکان ئەو ژمارە گەورەیە نین، کە هەرێمی کوردستان لێوەی پارەی زۆری دەست بکەوێ، کە هەندێ خەڵکی بێ زانیاری باسی لێوە دەکەن، بەڵام لەڕووی سیاسییەوە، ئەو ڕێککەوتنە دۆخێک دروست دەکات، کە کاریگەریی دەبێت لەسەر مووچە، بەشێوەیەک بە ڕێکوپێکی بدرێ، بەڵام کێشەکە دەکەوێتە سەر پڕۆژەکان و خزمەتگوزارییەکان، لەبەرئەوە لێرەدا چەندی پرۆسەی چاکسازی خێراتر بکرێت و خەرجییە ناپێویستەکان کەم بکرێنەوە، دۆخەکە باشتر دەبێت، لە دۆخێکیشدا نرخی نەوت بەرز بێتەوە، ئەوە قازانجی زیاتر بۆ هەولێر و بەغدا دەبێت، بەڵام ئەگەر نرخی کەم بێتەوە، ئەوە بەپێی ڕێککەوتنەکە، کە بودجەی هەرێمی کوردستان لە بەغداوە دێت، ئەوە زیانی کەمتر بەر هەرێمی کوردستان دەکەوێت“.

د.ئاراس خۆشناو، سەبارەت بەو بڕگە و ماددەیەش، کە باس لە بڕانی بودجەی هەرێمی کوردستان دەکات لە 2014 تاوەکوو ئەمساڵ، پێی وایە، جۆرێک لە تێکەڵکردن لەو بابەتە رووی داوە، کە روون نییە و ڕێککەوتن لەسەر ئەو بابەتە ئاسان ناکات، لەم بارەیەوە گوتی: “ئەو تێکەڵکردنە بووە هۆی ئەوەی زۆر بابەت تێکەڵ بە یەکتر ببن، کە گەیشتنە ئەنجام زەحمەت بێت. بیانووی حکوومەتی عێراق ئەوە بوو کە دوو جۆرە تەسویەی مالی بەیەکەوە ناکرێت، تەسویەیەک لە 2004 تاوەکوو 2013 و ئەوەی دیکەش لە 2014 تاوەکو 2019، بەڵام لەڕاستیدا لە ڕووی مالییەوە ئەو دوو ماوەیە دوو بنەمای جیاوازن، لەوەی یەکەم بودجە دەهات و ئیشکالێکی زۆر کەم هەبووە، بەڵام ئەوەی دیکە هەر پارە بۆ هەرێمی کوردستان نەهاتووە، ئەوە بووەتە هۆی ئەوەی، کە ئێستا هەرێمی کوردستان 28 ملیار دۆلار قەرزار بێت، بەشێک لەو قەرزانەش ئەوەتا لێشمان وەردەگرنەوە، کە باس لە پارەی (TBI)ی دەکەین، کە کاتی خۆی 4 ترلیۆن بووە و ئێستا کردوویانە بە 5.7 ترلیۆن دینار، سەرباری ئەوەی 12 ملیار دۆلار پاشەکەوتی مووچە و ئەوانی دیکەش پارەی کۆمپانیاکان قەرزارە، کە هۆکارەکانی نەناردنی بودجە بووە لە بەغداوە، لەبەرئەوە پێم وانییە ئەو دۆسێیە وا بەئاسانی یەکلا ببێتەوە، لە دۆخێکدا یەکلاش ببێتەوە، وا ئاسان نییە پارە لە بەغداوە بێت بۆ بە ئەنجام گەیشتنی ئەو بابەتە، بەغدا بە هیچ شێوەیەک نایەتە ژێر باری ئەوە، چونکە لە روانگەی بەغداوە، بۆ ئەمساڵیش رەنگە کەمترین پارە بۆ هەولێر بنێرێت“.

بەڵام د.ئاراس خۆشناو، سەبارەت بەو ڕێککەوتنە و رووە یاسایی و سیاسییەکەیەوە پێی وابوو، ئەوەیان کاریگەریی باش بخاتە سەر تەواوی سێکتەرەکانی دیکەی ئابووری، گوتی: ”باشترین فاکتەری گەشەکردنی ئابووری لە هەر شوێن و وڵاتێک سەقامگیرییە، هەرکات ڕێککەوتن و پرسێک تەواو یاسایی بێت، ئەوە دۆخەکە بەرەو گەشەکردنی زیاتر دەبات، ئەوەش جووڵە زیاد دەکات و کاریگەرییەکان لەسەر کۆی سێکتەرە ئابوورییەکان دەردەکەون“.
گوتیشی: ”بە بڕوای من، ئامانجی سەرەکیی حکوومەتی هەرێمی کوردستان رووە یاسایی و سیاسییەکە بووە، لەپاڵ گەرەنتیکردنی مووچەی فەرمانبەران، گرنگ لای حکوومەت ئەوە بووە ڕێککەوتن لە چوارچێوەی دەستووردا هەبێت و لەسەر حسابی کیانی سیاسیی هەرێمی کوردستان نەبێت، کە بە فیعلی ئەوە کرا“.

د.ئاراس خۆشناو، لەبارەی ئەوەی، ئەگەر بێت و عێراق پابەندی ڕێککەوتن و ناردنی مووچەی فەرمانبەران نەبێت، ئایا دۆخی هەرێمی کوردستان چۆن دەبێ، گوتی: ”هەروەکوو سەرەتا ئاماژەم پێ دا، لە باشترین دۆخدا رەنگە 100 ملیار دینار لە بەغداوە زیاتر لەوەی، کە ئێستا هەیە بێتە هەولێر، واتا ئەگەر بەغدا جێبەجێشی نەکات، مادام یاسایەک هەیە بەتەواوی ڕێگە بە فرۆشتنی نەوتی کوردستان دەدات، ئەوە کاریگەریی ئەوتۆی دارایی نابێت، ئەگەر عێراق پابەندی ڕێککەوتنیش نەبێت و بودجەش نەنێرێت“.

سەبارەت بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی هەرێمی کوردستانیش لەدوای پەسەندکردنی بودجەی 2021ی عێراق، ئاراس خۆشناو لەگەڵ ئەوەی پێی وابوو، ئەو پرۆسەیە ئاڵۆزە و بابەتی زۆری تیادایە، بەڵام گوتی: “بێگومان فاکتەری یاساییش فشاری هەبووە لەسەر حکوومەتی هەرێمی کوردستان، کە نەوتەکەی هەرزانتر بفرۆشێ، بە نەمانی ئەو فاکتەرە، ئێستا چاوەڕوانکراوە نەوتی هەرێمی کوردستان لەلایەن کڕیارانەوە نرخی زیاتری پێ بدرێت و گرێبەستەکانی باشتر بکات و کۆمپانیاکان ترسیان نابێت لەمەودوا عێراق بتوانێ لەو رووەوە لەمپەر بخاتە بەردەم فرۆشتنی نەوتی کوردستان، واتا ئەگەر پێشتر کەمتریش گرێبەست کرابێت و هەندێ کۆمپانیا نەهاتبنە پێشەوە، ئەوا لەمەودوا متمانەیان زیاتر دەبێت و دێنە پێشەوە“.

لەبارەی فرۆشتنی غازی کوردستانیشەوە، د.ئاراس، ئاماژەی بەوە دا، ئەوە وەرەقەیەکی دیکەی بەهێزە بە دەستی هەرێمی کوردستانەوە، گوتی: ”غازیش وەکوو نەوت دەبێت بەشێکی بدرێ بە عێراق، چونکە داهاتێکی نانەوتی نییە، بەڵام کارتێکی زۆر بەهێز دەبێت، فرۆشتنی غازی کوردستان بە دەرەوە وا دەکات عێراق لە ڕێککەوتنێکی دیکەی باشتر لە هەرێمی کوردستان بێتە پێشەوە“.

سەبارەت بە داهاتووی نەوت و غازی هەرێمی کوردستانیش، د.ئاراس قادر خۆشناو، جەختی لەوە کردەوە، سەرباری هەموو لەمپەر و ئەو کێشانەی، کە لەگەڵ (هەندێ تێبینی لەسەر مەلەفی ئیدارەدانی مالیی داهاتی نەوت دروست بوون)، بەڵام ئەو بڕیاری ستراتیژییانەی کە هەرێمی کوردستان وەبەرهێنانی نەوت بکات و سوود لەو بڕگە دەستوورییە وەربگرێت، کە ڕێگە بە فرۆشتن و گرێبەستە نەوتییەکان دەدات، گوتی: “ئەگەر هەرێمی کوردستان وەبەرهێنانی خۆی لە نەوتدا نەبوایە، ئێستا هەرێمی کوردستان ئەو هێزە گەورەیەی نەدەبوو کە لە گفتوگۆکان لەگەڵ عێراقدا پیشانی دا، ئەوکات هیچمان نەدەبوو، عێراق بە بیانووی سیاسیی جۆراوجۆر ئێستا دۆخی هەرێمی کوردستانی بەرەو دۆخێکی وا بردبوو، کە بە هیچ شێوەیەک بەراورد بە ئێستا نەدەکرا. لەلایەکی دیکەشەوە، دەبێ واقیعییانە سەیری دونیا بکەین، کە دونیای ئەمڕۆ دونیای بەرژەوەندییەکانە، ئەوەی ئەمڕۆ لە هەرێمی کوردستان بەرژەوەندیی بۆ کۆمپانیا گەورەکان دروست کردووە، زۆر گرنگتر و درێژخایەنترە لە بەرژەوەندییە سیاسییەکان کە ئەگەری هەیە لە شەو و رۆژێکدا گۆڕانکارییان بەسەردا بێت، واتا بەرژەوەندیی ئابووری وا بەئاسانی ناگۆڕێ و خۆیشی دروستکەری بەرژەوەندی و پەیوەندیی باشی سیاسییە، لەبەرئەوە گەشبینم بە داهاتووی نەوتی کوردستان و ئەگەر پێش حوکمڕانیی خۆمان لە دژمان بەکار هاتبێت، ئەوە لە ئێستا و لە ئایندەدا دەستکەوتی زۆری بۆ هەرێمی کوردستان بەدەست هێناوە و بەدەستی دەهێنێ، گرنگە بیکەین بە سەرچاوە بۆ سێکتەرەکانی دیکەی پەروەردە و تەندروستی و بازرگانی و ...هتد“.

لەبارەی ئەوەیشەوە کە دانوستانەکانی ئەمجارەی حکوومەتی هەرێمی کوردستان تا چەند زیاتری بەدەست هێناوە لەو پشوودرێژییەی هەیبوو، لەکاتێکدا فشاری زۆری لەسەر دەکرا، نەک هەر داهاتی نەوتەکەی، بەڵکوو تەواوی مەلەفی نەوتەکەی رادەست بکات، د.ئاراس خۆشناو لەمبارەیەوە گوتی: ”یەکەمیان بڕیاری حکوومەتی هەرێمی کوردستان، کە لەسەر زاری سەرۆکی حکوومەت راگەیەنرا، ئەوە بوو کە دەبێت لەگەڵ حکوومەتی عێراق رێک بکەوین، دووەم و سێیەمیش هەر ڕێککەوتن بوو، بەڵام دوای ئەوەی گوترا ئەگەر رێکنەکەوین حساباتی خۆمان دەکەین، بەڵام حکوومەتی هەرێمی کوردستان لەمجارەدا پلانی باش و ئامادەکاریی باشی هەبوو، بە کردەوە ئەوەشی سەلماند، هەرچی عێراق داوای کرد لە داتا و زانیاری، شاندی هەرێمی کوردستان بە دۆکیۆمێنت لەگەڵ خۆیدا بردی و بیانووی بەغدا لەگەڵ حکوومەت و دواتر پەرلەمان و لایەنە سیاسییەکان نەهێڵدرا، حکوومەتی هەرێمی کوردستان زۆر بە شێوازێکی پلاندانراو گفتوگۆی کرد، ئامانجی روون بوو کە ڕێککەوتن بوو، بە مەرجێ لەسەر حسابی کیانی هەرێمی کوردستان نەبێت“.

گوتیشی: ”جگە لەو تیمەی کە شاندی هەرێمی کوردستان بوو لە بەغدا، ئەوە شاند و تیمێکی زۆر گەورەتر لە هەولێرەوە پشتیوان و لەگەڵیاندا بوو، کە بە سەرۆکایەتیی مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان کاری بۆ دەکرد، سەرپەرشتیی وردی ئیش و کارەکانی دەکرد، بەداخەوە لەو دۆخەدا خەڵکانێک دەیانویست بە هەموو شتێک لەگەڵ بەغدا رازی بین، بەڵام بەیان و قسەکانی سەرۆکی حکوومەت روون بوون، کە دەیگوت رازین بە ڕێککەوتن، بەڵام لە چوارچێوەی دەستووردا بێت و لەسەر حسابی کیانی سیاسیی هەرێمی کوردستان نەبێت، کە دواجار ئەوەشی سەلماند و هەر لەسەر ئەو بنەمایەی ئەوان ویستیان، ڕێککەوتن کرا“.