كوردی عربي بادینی
Kurdî English

هه‌واڵ وتــار ڕاپۆرت چاوپێكه‌وتن ئابووری مه‌ڵتیمیدیا لایف ستایل كولتوور و هونه‌ر
×
ماجید نووری 06/06/2020

‫چ كاتێك (پراگماتی) ڕێگە بۆ (چەتەگەری) خۆش دەكات؟‬

‫ئەم ڕووداوانەی لە ئەمەریكا ڕوو دەدەن، ئێستا لەلایەن پۆپۆلیستانی وڵاتانی خەوهەڵاتی ناوەند بە (پۆپۆلیستەكانی كوردستانیشەوە) دەقۆزرێنەوە و خولیای لاساییكردنەوەیانن، وا لەسەر نووسینی ئەم بابەتە دەمگیرسێنێتەوە، لێرەدا دەمەوێ دیموكراسیزم و پێوەندیی ڕاستەوخۆی بە ئەرستۆكراتیەتی ئەورووپاییەوە لە پراگماتیكیەتی ئەمەریكایی و ئەنجامەكانی ئێستای جودای بكەمەوە.‬


یەكێك لەو بیرمەندانەی لە دنیادا پێی وابوو، كە دیموكراسی بریتییە لە هاوسەنگكردنی (واقیع و سروشت و مافەكان) و لەناو یەك تای تەرازوودا لاسەنگی دەكردنەوە، بلیمەتێكی وەك (تۆكفیل) بوو.‬


‫ لەدوای هاوسەنگبوونی ئەو سێ واتایەش، دیموكراسی لە پراكتیكدا دەبێتە لێڕاهاتنێك و بە میزاج و زەینی تاكەكانی كۆمەڵگەوە دەلكێت.‬


‫ (تۆكفیل) لەو بڕوایەدا بووە، كە ئەم شێوازی دیموكراسیەتە سەیرەی باسی لێ دەكرێت، بە تەنیا و تەنیا لە ئەمەریكادا هەیە، نەوەك لە ئەورووپادا، چونكە تا ئێستاش پاشماوەیەكی كەڵچەری لە ئەورووپادا بە (ئەریستۆكراتی) ماوەتەوە و ئەم ئەرستۆكراتییەتەش لەگەڵ دیموكراسێتیدا ئاوێتە بووە.‬


(تۆكفیل) رایگەیاندبوو، كە ئەمەریكا لە مێژووی دروستبوونیەوە تا ئەمڕۆش، شۆڕشێكی لە ناوخۆیدا بەخۆیەوە نەبینیوە و پێویستیشی بەوە نەبووە لە ئەرستۆكراتییەوە بچێتە ناو واقیعی دیموكراتییەوە، بەپێچەوانەی فەرەنساوە، كە لە ساڵی (1789) شۆڕشێكی مەزن تێیدا ڕووی داوە، شۆڕش بە لای (تۆكفیل)ەوە ساتەوەختەكانی گواستنەوەیە، یان مەودای ئەو بازدانەیە، كە كۆمەڵگە لە ئەریستۆكراتیەت بەرەو دیموكراتیەت دەگوازێتەوە، لەوانەشە گواستنەوەكە پڕ بێت لە توندوتیژی و هەڵچوون و پێكداپژان.‬


‫جار هەبووە شۆڕش بریتی بووە لە ململانێی نێوان چینەكان، هاوكات ململانێش بووە لەسەر دەست بەسەرداگرتنی دامودەزگاكانی سیاسەت لە وڵاتێكدا، یان لەناو سەرجەمی كۆمەڵگەیەكدا.‬


‫شۆڕشەكەی ئەوسای فەرەنسا بەرلەوەی هەنگاو بەرەو ئازادی بنێت، هەنگاوی بەرەو یەكسانی دەنا، لەوانەشە دەستەبەركردنی یەكسانی لە ساتەوەختی ڕوودانیدا بۆ هەڵگەڕانەوە بەسەر خۆیدا بوار خۆش بكات، چونكە هیچ كەسێك ناتوانێت وەك شمەكێكی بەهادار یەكسانییەكی بەركەماڵ بۆ كۆمەڵگە بهێنێت، لە واقیعی پراكتیكیدا پێوەرەكانی یەكسانی و بنەماكانی كۆمەڵگەیی كەلێنێك دەكەوێتە نێوانیانەوە، لەم كەلێنەوە یەكسانی بەتەنیا دەبێتە خرۆشانێكی كۆمەڵایەتی و دروشم و هوتافات و هیچی تر. فەرەنسییەكان بەم شێوە خرۆشانە لە یەكسانی دەڕوانن، كەچی هەنگاونان بۆ یەكسانی لەناو كۆمەڵگەی ئەمەریكايیدا بەسەر پشتی كیسەڵەوەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەی دامودەزگا فەرمییەكان بەرلەوەی ئەولەویەت بە دەوڵەت بدەن، بە خودی كۆمەڵگەی دەدەن.‬


‫هەر لەسەر بابەتێكی لەم شێوەیە (هیشام جعیت) لە رۆژنامەی (زەمان ئەلیف یا)، كە لە (6-2-2001 ژمارە 840)ی بڵاو كراوەتەوە، دەڵێت: “تۆكفیل لەو بڕوایەدایە، كە لە ئەمەریكادا فەلسەفە و زانستی تیۆری بوونیان نییە، هەبوونیشيان پێویست نابێت”.‬


‫ تەنیا بوونی یەكسانییە وا دەكات مرۆڤ لە وتە و كار و كردار و بیركردنە و لە ژیانی رۆژانەیدا هاوشێوە و كۆپیی كەسانی تر بێت، تەنانەت لە ئەرك و مافەكانیشدا، دواتر یەكسانی رێگە بە هاووڵاتی نادات رەوایەتی بە رێبەران و سەرۆك و رەمزەكان بدەن، رێگەشیان پێ نادات ئیعتراف بە مامۆستایی و هزرڤانیی كەسانی ترەوە بكەن، چونكە ئەم رەوایەتیدان و ئیعترافكردنە بەشێوەیەك لە شێوەكان دەرچوونە لە فەلسەفەی یەكسانی. ئەمەریكییەكان تەنیا دان بە هزری تایبەتی خۆیاندا دەنێن و هاوكات كار و چالاكییەكانیان بە بەردەوامی پراگماتیزمانەیە و بەخۆڕایی و بێ بەرامبەر هیچ كارێك بۆ مرۆڤایەتی ناکەن، لە ئەمەریكای دیموكراسیدا بەپێچەوانەی ئەورووپای ئەرۆستۆكراتی، خەڵك پارە و كاتی وا زۆريان نییە تا روو لە فەلسەفەكاری و تێڕامانی هزری و زانستی بكەن، ڕێزی زۆر بۆ زانا و هزرڤانان دانانێن و لە زۆر كاتیشدا ڕقیان لێیان دەبنەوە.‬


‫پاساوەكانی (تۆكفیل) بۆ ئەم حاڵەتانە ئەوەیە، كە (بەڵێ لە ئەمەریكادا شتێك بە ناوی دیموكراسیی بێ غەل و غەش و ساف و لووسەوە هەیە و لەپاڵیدا شتێكیش هەیە بە ناوی عەقڵگەرایی پراگماتی، كە بە بەردەوامی بەدوای سوود و بەرژەوەندیی ماددی و دیار و بەرجەستەدا وێڵە و بوار و تاقەتی فەلسەفەكاری و زانستیی لە هەناودا نییە)، كە بە لای پراگماتیكییەكانەوە ئەم شتانە بە بەهەدەردانی كات دەژمێرن، بەدەگمەن لە فەرهەنگ و مێژووی ئەمەریكادا ناوی درەوشاوەی هزرڤان و فەلسەفەكاری مەزن دەبیسترێت، ئەو داهێنانە زانستییانەی ئەمەریكا شانازییان پێوە دەكات، بەرهەمی ئەو مرۆڤە ئەورووپیانەیە، كە بەهۆی دوو جەنگی گەورەی جیهانییەوە سەری خۆیان بەرەو ئەمەریكا هەڵدەگرت، ئێستا كە ئەمریكا بووەتە مەڵبەندی زانست و زانیاری لە دنیادا، لەبەرئەوەیە توانای ماددی و زەمینەسازیی بۆ هەموو بوارەكان دەڕەخسێنێت و پێی وایە، لەسایەی زانستەوە و لەپێناو بەرژەوەندیی خۆیدا دەتوانێت رابەرایەتیی جیهان بكات، ئەمەش بۆ خۆی شێوازێكە لە بیركردنەوەی پراگماتیكانە.‬


‫هەر زانستێك تەكنیكێكی نوێ بەرهەم دەهێنێت، تەكنیكی نوێی سەردەمیش دوورە لە سیما و خەسڵەتی فەلسەفەكاری و تێڕامانی هزرییانە و نزیكە بە بابەت و مەسەلەكانی پراگماتی.‬


‫لە سەدەی رابردوودا ئەورووپا پڕ بوو لە بیرمەند و هزرڤان و هونەرمەند و تیۆرساز و رەخنەكار و ئەدیب و فەلسەفەكاری بەتوانا، لەبەرامبەردا تەنیا (ولیەم جیمس) لە ئەمەریكادا هەبوو، كە ئەویش سەر بە رەوتی پراگماتی بوو. ئەوەی لێرەدا جێگەی تێڕامان و سەرنجە، ئەمەریكییەكان لەبری فەلسەفە و تێڕامانكاریی زانستییانە و تیۆری ڕووت، روویان كردووەتە زانستەكانی مرۆناسی و كۆمەڵایەتی و مێژوویی، بە هەمان شێواز ئەنترۆپۆلۆژیا و سۆسۆلۆژیای ئەمەریكایی دەچێتە خانەی پراگماتیكییەوە، چونكە شەفافن و وردبوونەوە و قووڵبوونەوەی زۆریان ناوێت، لە سەرتاپای دروستبوونی مێژووی ئەمەریكاییدا فەلسەفەیەكیان وەك ئەوەی فەرەنسایی دانەڕشتووەتەوە. كاتێك هزرڤانێكی وەك (لیۆسترۆس) لە ئەمەریكا سەری هەڵدا، كە كاری لەسەر فەلسەفەی سیاسی دەكرد، هەر زوو بە زوو خرایە كونجی فەرامۆشی و لاتەریك خرا و بۆچوونەكانی رەت كرانەوە، كاتێك سەروەختێك لەسەر (تایلۆر)یش قسە دەكرا، بەوەی گوایە ئەمەریكاییە، كەچی بەڕەچەڵەك بەریتانی بوو، بەم شێوەیە (تۆكفیل) زۆربەی هەرەزۆری ئەدیب و نووسەرانی ناوداری جیهان بە نەوەی دیموكراسی ــ ئەرستۆكراتی دەژمێرێت و دەڵێت، لە ئەورووپا چینێك بە بەرهەمی ئەدەبی و هونەرییەوە خەریكن و بازاڕ بۆ بەرهەمە زەینییەكانیان دەدۆزنەوە، رێسای بازاڕەكەش بە پیشەی كار و نووسین و شەرەفەوە پابەند كراوە، بەڵام لە ئەمەریكادا هەمووان بە شوێن زۆرترین قازانجەوەن، بۆیە نووسەری راستەقینە لە ئەمەریكا ئەوانەن، كە بەرهەمەكانیان دەخەنە ناو ماسمیدیا و ریكلام خانەكانەوە. ئەگەر سەر بە كتێبخانەكانی ئەمەریكاييدا بكەیت، بەدەگمەن لە بواری فەلسەفەدا كتێبێك دەبینیتەوە، كە نووسەرێكی ئەمەریكایی نووسیبێتی، خۆم ئەزموونێكی خاكەڕاییم لەم بارەیەوە هەیە، ساڵی(2011) لە گەشتێكمدا بۆ (كتێبخانەی نێودەوڵەتیی فرانكفۆرت)، ئەو بەشەی بۆ بەرهەم و كتێبی ئەمەریكایی تەرخان كرابوون، بەسەرم كردنەوە، ئەو بەشە زۆر گچكەتر بوو لە بەشەكانی تری وڵاتانی ئەورووپایی، كەچی لە زۆربەی شوێنەكانيدا بازرگانە بۆینباخ سوور و شین لە ملەكانی ئەمەریكاییم دەبینی، پراگماتیكییانە و بە زاری قەرەباڵغیانەوە بەشدارانی ئەو پێشەنگایەیان لە دەوری خۆیان خڕ كردبوونەوە، ئەو كاتە باشتر لە تۆكفیلیەت تێگەیشتم، ئێستاش، كە ئەم فەوزا و دزی و چەتەگەرییەی بەشێكی زۆر لە خەڵكی ئەمەریكایی دەبینم، كە بە ناوی ڕووبەڕووبوونەوەی سیستم و بە بیانووی نەهێشتنی ڕاسیسزم، هەرچی كردەی پراگماتییە دەیكەن، ڕێزێكی زیاتر بۆ تۆكفیل و بیر و بۆچوونەكانی دادەنێمەوە.